Τα παραδεισένια οστά

Όταν πρωτοσυναντάμε τη Σούζι Σόλομον, βρίσκεται ήδη στον παράδεισο. Παρατηρώντας τη Γη από αυτό το παράξενο και πρωτόγνωρο μέρος, μας αφηγείται, με τη δροσερή και πνευματώδη φωνή ενός δεκατετράχρονου κοριτσιού, μια ιστορία μελαγχολική αλλά ταυτόχρονα γεμάτη ελπίδα.
Με συμπάθεια, νοσταλγία και αυξανόμενη κατανόηση, η Σούζι, που έπεσε θύμα δολοφονίας, βλέπει τους αγαπημένους της να ξεπερνούν σταδιακά τον πόνο της απώλειάς της και αντιλαμβάνεται πως η αγάπη που έδωσε και πήρε ήταν το σημαντικότερο δώρο της σύντομης ζωής της.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Έχει τη σημασία του: Ποιος αφηγείται την ιστορία που διαβάζουμε; Κάποιος τριτοπρόσωπος παρατηρητής, που στέκεται έξω από τον χορό και γνωρίζει εξ αποκαλύψεως τα πάντα; Κάποιος ήρωας που ξεσκεπάζει μύχια μυστικά σε πρώτο πρόσωπο; Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση προκαλεί τη συνενοχή του αναγνώστη: θα σου εμπιστευτώ την ιστορία μου, υπονοεί ο ήρωας.

Στα Παραδεισένια Οστά η συγγραφέας μηχανεύεται ένα τέχνασμα που συναιρεί αυτούς τους δύο αφηγηματικούς τρόπους: την ιστορία τη διηγείται η Σούζι, μια δεκατετράχρονη μαθήτρια. Μόνο που η Σούζι είναι πια νεκρή. Δολοφονήθηκε με άγριο τρόπο από έναν φαινομενικά καλόβολο γείτονα, κοντά στο σπίτι της. Το βασανισμένο κορίτσι εκτοξεύεται στον παράδεισο. Βλέπει από το συννεφάκι της τα πάντα, αλλά δεν μπορεί να επέμβει. Γνωρίζει, αλλά δεν μπορεί να αποκαλύψει. Συχνά πυκνά κυκλοφορεί στο οικογενειακό σπίτι, στέκεται πλάι στους αγαπημένους ανθρώπους. Όμως αυτοί δεν αντιλαμβάνονται τίποτα.

Η Σούζι παρακολουθεί με αδηφάγο ενδιαφέρον τις επιπτώσεις που έχει η δολοφονία της στην οικογένεια, στους φίλους, στους γείτονες και στον δολοφόνο της. Η ζωή συνεχίζεται. Οι πιο οικείοι κουβαλούν τις πληγές τους. Ο πατέρας της Σούζι βυθίζεται, όλο και πιο βαθιά, στον ρούφουλα της απώλειας. Αναζητεί μονομανιακά τον δολοφόνο. Το ένστικτό του τον οδηγεί σωστά, όμως κανείς δεν συμμερίζεται τη νοσηρή του προσκόλληση. Οι ενέργειές του, αντί να ανακουφίσουν την οικογένεια, την εκθέτουν στη χλεύη.

Η μητέρα της Σούζι αντιδρά στην περιρρέουσα κατάθλιψη με τρόπο σωματικό. Επιζητεί τη λήθη στην αγκαλιά ενός άλλου άντρα, ενός αστυνομικού που ερευνά την υπόθεση. Εκείνος δείχνει αγαπητικά αισθήματα. Το βασικότερο πλεονέκτημά του: δεν γνώριζε τη δολοφονημένη της κόρη.

Η αδελφή της Σούζι, Λίντσι, παλεύει να τα βγάλει πέρα στο θλιβερό, περίκλειστο σπίτι. Την καταπίνει η μελέτη. Ζει, με μεγάλη φόρα, τον πρώτο της έρωτα. Αρπάζεται με πείσμα από τη ζωή.

Ο τετράχρονος Μπάκλεϊ είναι ο βενιαμίν της οικογένειας. Καταπίνει τα απόνερα της ιστορίας. Στη Δευτέρα Δημοτικού, όταν θα του ζητήσουν να αφηγηθεί ένα παραμύθι, θα γράψει στο τετράδιό του: «Μια φορά κι έναν καιρό, ήταν ένα παιδί που το έλεγαν Μπίλι. Του άρεσαν οι εξερευνήσεις. Είδε μια τρύπα και μπήκε μέσα, αλλά δεν ξαναβγήκε ποτέ. Τέλος». Ο μπαμπάς κολλάει αφηρημένος το κείμενο στο ψυγείο, αλλά ο Μπάκλεϊ καταλαβαίνει πως κάτι δεν πάει καλά με το παραμύθι του.

Γύρω από τον κλειστό κύκλο της πυρηνικής οικογένειας, ανοίγει ένας μεγαλύτερος και ομόκεντρος: σ' αυτόν περιφέρονται η κοκέτα και αλκοολική γιαγιά που σώζει καταστάσεις με το κέφι και τη βαριά της πείρα, ο Ρέι, συμμαθητής της Σούζι και παρ' ολίγον πρώτος της έρωτας. Η Ρουθ, μια ιδιόρρυθμη συμμαθήτρια που ψυχανεμίζεται σκιές και φαντάσματα. Ο ψυχοπαθής, αλλά ψύχραιμος δολοφόνος. Οι γείτονες. Οι συμμαθητές. Η Αστυνομία.



«Φρόνιμο» κείμενο



Εκεί ψηλά, ανοίγεται ένα, σχεδόν πανομοιότυπο, ασώματο σύμπαν. Ο παράδεισος της Σούζι μοιάζει σε πολλά με τη ζωή της στη γη. Σχολείο, σπίτι, συγκάτοικοι, παγωτά. Πώς περιγράφει η ίδια τον καινούργιο αυτόν άμωμο κόσμο; «Καμιά φορά μοιάζει με το λύκειο (...), αλλά στον παράδεισό μου μπορώ να ανάψω φωτιά στη μέση της τάξης». Όμως, η έγνοια για τους δικούς της τραβά τη σκιά της στη γη. Στον παράδεισο δεν μπορεί να έχει αυτό που θέλει απ' όλα πιο πολύ: τη ζωή που δεν πρόλαβε να ζήσει. Τελειωτικά και τελεσίδικα.

Η Sebold αξιοποιεί το αφηγηματικό της τέχνασμα για να ξεψαχνίσει τα εσώψυχα και τις αντιδράσεις των ηρώων της. Η Σούζι μπορεί να βρίσκεται παντού, τα γνωρίζει όλα. Παρακολουθούμε την οικογενειακή ευτυχία να ξηλώνεται. Τα πρόσωπα διαγράφουν φυγόκεντρες τροχιές, απομακρύνονται και ξανασυναντώνται. Βέβαια, οι μεταφυσικές αφέλειες δεν λείπουν. Η αίσθηση της ασώματης Σούζι που περνά δίπλα από τους ζωντανούς σαν παγωμένο αεράκι. Η φασματική μορφή που σβήνει τα κεριά. Η νεκρή Σούζι ζει σ' έναν αρκούντως ροζαλί, πάντως γοητευτικό, παράδεισο. Η σκηνή της ενσωμάτωσής της στο πρόθυμο σώμα της Ρουθ και η ένωση της σωματοποιημένης ψυχής με τον αγαπημένο της ζωντανό άντρα αφήνει μια γλυκερή, παρασοροπιασμένη γεύση.

Οι συγκεκριμένες σκηνές διαβάζονται με υψωμένο φρύδι και αρκετή αναγνωστική συγκατάβαση. Σίγουρα, η αρχική ιδέα έχει ενδιαφέρον, η συγγραφέας πλέκει με ανθρώπινη κατανόηση και αφηγηματική συμπάθεια την ιστορία της. Το βιβλίο έλαβε διθυραμβικές κριτικές στα αμερικανικά έντυπα. Όμως η γλώσσα του δεν σπαρταρά. Η εξιστόρηση είναι μονόχορδα και αδιασάλευτα ευθύγραμμη. Πρόκειται για «φρόνιμο» μυθιστόρημα, χωρίς συγγραφικά ρίσκα. Μένει στον αφρό της διήγησης, δεν βουτάει σε βαθιά νερά.

Στο σημείο αυτό έγκειται η ειδοποιός διαφορά με άλλα - πιο ερεθιστικά - κείμενα, στα οποία γλώσσα και τρόπος της αφήγησης αποτελούν πυρηνικό στοιχείο της μυθοπλαστικής τέχνης. Ίσως χρειάζεται κάτι παραπάνω από το μπλα μπλα μιας καλοστημένης ιστορίας, για να μη μείνει το βιβλίο ένα ακόμη προϊόν, που ξεχνιέται αμέσως μετά την κατανάλωσή του.



ΣΟΦΙΑ ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ

ΤΑ ΝΕΑ , 29-03-2003





ΚΡΙΤΙΚΗ



Eνα βράδυ του 1981, λίγο πριν από την αποφοίτησή της από το Πανεπιστήμιο του Σύρακιουζ, η συγγραφέας Aλις Σέμπολντ έπεσε θύμα βιασμού. Mολονότι η βίαιη αυτή ενέργεια επέφερε την οδυνηρή συντριβή της νεανικής της προσωπικότητας, χαρακτηρίστηκε από τις αστυνομικές αρχές ως «τυχερό» γεγονός, καθώς το προηγούμενο θύμα του βιαστή δολοφονήθηκε και κατακρεουργήθηκε. Eτσι, με αρκετή δόση σαρκασμού, η Aλις Σέμπολντ έδωσε τον τίτλο Lucky στη βιωματική καταγραφή της εμπειρίας του βιασμού της που δημοσιεύτηκε το 1999.



Mια νεκρή αφηγείται



Στον απόηχο του ίδιου αυτού τραυματικού γεγονότος βρίσκεται και η πρώτη μυθιστορηματική της απόπειρα, τα Παραδεισένια οστά, ένα βιβλίο που χαρακτηρίστηκε ως σταθμός στα εκδοτικά χρονικά των HΠA, λόγω της απρόσμενης απήχησης στο αναγνωστικό κοινό που είχε ως επακόλουθο τις άνευ προηγουμένων πωλήσεις του. Σε τι όμως οφείλεται αυτή η ενθουσιώδης υποδοχή από το αμερικανικό κοινό; Ο βιασμός, η δολοφονία και ο διαμελισμός του σώματος μιας δεκατετράχρονης κοπέλας, καθώς και οι απεγνωσμένες προσπάθειες της οικογένειάς της να συμβιβαστεί με την οδυνηρή αυτή απώλεια, στοιχεία που συνθέτουν τον θεματικό ιστό του μυθιστορήματος, δεν μπορούν να ερμηνεύσουν την αναπάντεχη εμπορική επιτυχία αλλά και την εκ μέρους των κριτικών αποδοχή του βιβλίου. Aναμφίβολα, ο τρόπος αφήγησης - μέσα από τα μάτια τής ήδη νεκρής νεαρής ηρωίδας - προσδίδει στο κείμενο έναν χαρακτήρα αυθεντικότητας και πρωτοτυπίας. H πρωτοπρόσωπη γραφή αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, εγγύηση για μια ειλικρινή, ρεαλιστική και χωρίς υπεκφυγές προσέγγιση της εμπειρίας του θανάτου. Eπιπλέον, δικαιολογεί σε μεγάλο βαθμό τις αφελείς προσεγγίσεις της συγγραφέως μέσω της ηρωίδας της στην κατ' εξοχήν μη προσβάσιμη εμπειρία του θανάτου, αλλά και το ακόμη πιο αφελές και αρκετά ασαφές μεταφυσικό σύστημα που η Σέμπολντ κατασκευάζει: υπάρχουν τόσες εκδοχές του παραδείσου όσες και οι κάτοικοί του, μας πληροφορεί η νεαρή αφηγήτρια που βρίσκεται στον ουρανό. Σε κάθε νέα άφιξη από τη γη αντιστοιχεί ένας σύμβουλος υποδοχής, ενώ «αν επιθυμείς κάτι πολύ έντονα και καταλάβεις γιατί το επιθυμείς - πραγματικά όμως -, τότε η ευχή σου θα πραγματοποιηθεί». (Eίναι μάλλον προφανές ότι οι προαναφερθείσες ιδιότητες του παραδείσου αντιστοιχούν σε στάδια της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας στην οποία υπεβλήθη η Σέμπολντ μετά τον βιασμό της).

H δραματική ιστορία ενός κοριτσιού που η ζωή του διεκόπη άδικα και απότομα, καθώς και ο πόνος που εισβάλλει βίαια στην καθημερινότητα των οικείων της, βρίσκουν το αντιστάθμισμά τους στη δροσερή φωνή της αφηγήτριας και το ελπιδοφόρο μήνυμα που εκείνη μεταφέρει από τον ουρανό: την οδύνη της απώλειας και του θανάτου ακολουθεί αναπόφευκτα η ίασή της. Eνώ δηλαδή το μυθιστόρημα αρχίζει με την αφοπλιστική δήλωση της ίδιας της ηρωίδας για τον θάνατό της («Στις 6 Δεκεμβρίου 1973, όταν δολοφονήθηκα, ήμουν δεκατεσσάρων ετών»), προϊδεάζοντας τον αναγνώστη για μια ωμή, σκληρή και νοσηρή συνέχεια, τελειώνει με μια παρήγορη είδηση: «ότι οι νεκροί πράγματι μας μιλούν, ότι στην ατμόσφαιρα ανάμεσα στους ζωντανούς πνεύματα αλωνίζουν και περιφέρονται και γελούν μαζί μας. Aυτά είναι το οξυγόνο που αναπνέουμε».



H συλλογική θωράκιση



Eίναι ίσως τελικά αυτή η παρηγορητική, σχεδόν ανακουφιστική προσέγγιση του θανάτου, που τόσο είλκυσε το αμερικανικό κοινό, το οποίο φαίνεται να αναζητεί συλλογικούς τρόπους θωράκισης από τον πόνο του θανάτου και το πένθος σε όλη τη διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας του, από τη δολοφονία του προέδρου Tζον Kένεντι και τις φυλετικές συγκρούσεις της δεκαετίας του 1960 έως την 11η Σεπτεμβρίου 2001. H συνεχής, σχεδόν καταναγκαστική, επανεξέταση τέτοιων τραγικών γεγονότων μέσα από διάφορες καλλιτεχνικές προσεγγίσεις, εκλαϊκευμένες ή μη, οδηγούν στη σταδιακή αποστασιοποίηση του κοινού και, παράλληλα, τη μυθοποίηση του γεγονότος σε βαθμό που να δυσχεραίνεται η διαφοροποίηση της πραγματικότητας από την πλασματική αναπαράστασή της. Aπό την άλλη, η ευρεία αποδοχή ψυχαναλυτικών μεθόδων και οι θεραπευτικές αγωγές που εφαρμόζονται με σκοπό την υγιή επανένταξη των ασθενών στο κοινωνικό σύνολο συντείνουν στην απάλειψη των προσωπικών ιδιαιτεροτήτων και την ακύρωση της διαφορετικότητας. Aς λάβουμε υπόψη ότι μια από τις τραγικές συνέπειες του βιασμού της Σέμπολντ ήταν η εξάρτησή της από την ηρωίνη, την οποία ξεπέρασε μέσα από μακρόχρονη ψυχοθεραπεία. Iσως, έτσι να εξηγείται ο συμβουλευτικός και σε αρκετά σημεία ενθαρρυντικός αφηγηματικός τόνος του κειμένου, η στερεοτυπική σκιαγράφηση των χαρακτήρων και η τάση μετριασμού των τραγικών γεγονότων. Aν όμως οι μυθιστορηματικές αδυναμίες των Παραδεισένιων οστών αντανακλούν ιδιαιτερότητες της αμερικανικής κοινωνίας και αν σε αυτές ακριβώς τις αδυναμίες οφείλει το βιβλίο την επιτυχία του τότε απομένει να δούμε ποια θα είναι η τύχη του στην εκτός αμερικανικών συνόρων εκδοτική αγορά.



Nτόρα Tσιμπούκη (καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Aθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 22-06-2003