Η συνάντηση

ΧΟΦΦΜΑΝ: «Εμείς οι τρεις δεν θα καθόμασταν τώρα εδώ, σε τούτο το τραπέζι, αν τηρούσαμε σοβαρά το χρόνο. Δεν έχω γεννηθεί πολύ πιο πριν από εσάς, Γκόγκολ;»[...]

ΓΚΟΓΚΟΛ:«Όλα αυτά θα μπορούσαν να είναι μια πολύ συνηθισμένη ιστορία, εγώ όμως ήθελα να εκμαιεύσω από ένα φανταστικό γεγονός την εξέλιξη μιας συνηθισμένης ζωής».
Ο ΚΑΦΚΑ είπε ήσυχα: «Αν εξαιτίας μιας άθλιας σύμπτωσης διασωθεί μετά το θάνατό μου κάτι από το έργο μου, κανείς δεν θα θυμάται πια ότι γεννήθηκα στη μοναρχία των Αψβούργων και ύστερα έζησα και πέθανα στη δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας. Ίσως νιώθει κανείς σε όλα αυτά που γράφω κάτι από το μαρτύριο, από την ανασφάλεια, από τις αμφιβολίες που ξυπνάει στον άνθρωπο μια αλλαγή των καιρών, αλλά και τον δικό μου φόβο για τον θάνατο».
«Ο θάνατος που πλησίαζε δεν μπόρεσε να με εμποδίσει», είπε ο ΧΟΦΦΜΑΝ, «να πολεμώ ώς την τελευταία στιγμή τον εχθρό μου, τον Υπουργό των Εσωτερικών. Και για να επανέλθουμε, Γκόγκολ, στη συζήτησή μας για το απτό και το φανταστικό: δεν ανήκουν στον κόσμο μου μόνο όνειρα και φαντασίες, αλλά και προαισθήματα, ελπίδες, φόβοι. Καμιά φορά μάλιστα ένας ποιητής κατορθώνει να επινοήσει κάτι που η ίδια η ζωή δεν το έχει ακόμα πραγματοποιήσει».
Ο ΚΑΦΚΑ δεν μίλησε πλέον ήσυχα στο κενό, αλλά δυνατά στον απέναντί του: «Θα με κατηγορήσουν ότι ο κόσμος μου είναι αδιέξοδος. Δεν έχω όμως το δικαίωμα, εφόσον η πραγματικότητα μου φαίνεται αδιέξοδη, να την απεικονίζω όπως τη βλέπω;»

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«...Εσείς Κάφκα, έχετε μάθει πολλά και διάφορα από μύθους σαν κι αυτόν που μας διηγηθήκατε, αλλά μου φαίνεται όχι μόνο καλά πράγματα. Εχετε μάθει επίσης πολλά που φοβίζουν τους ανθρώπους. Για σας, φοβάμαι, δεν υπάρχουν κανονικοί άνθρωποι από σάρκα και αίμα, με καλές και κακές ιδιότητες. Τα πλάσματά σας έχουν μόνο ορισμένα συναισθήματα, σαν αυτά που κατά καιρούς κυριεύουν τον καθέναν. Κάτι σχετικό είπατε εσείς ο ίδιος προηγουμένως. Τους ανθρώπους σας τους επινοείτε για να υλοποιήσουν αυτά τα συναισθήματα...»



Δείγμα ύφους από αυτή την παιγνιώδη και διεισδυτική νουβέλα που κυκλοφόρησε το 1951 με την υπογραφή τής Αννας Ζέγκερς (1900- 1982), της σημαντικής αυτής (Ανατολικο)Γερμανίδας πεζογράφου και δοκιμιογράφου.

Μπορεί σήμερα, εάν ζούσε η Ζέγκερς, να μην πρότεινε τη συγκεκριμένη φανταστική διασταύρωση τριών αγαπημένων της δημιουργών: του συμπατριώτη της Ερνεστ-Θίοντορ Αμαντέους Χόφμαν (1776-1822), του Ρώσου Νικολάι Γκόγκολ (1809-1852) και του Τσέχου Φραντς Κάφκα (1983-1924) στη μεταπολεμική (;) Πράγα. Επειδή, βέβαια, το εύρημά της, σε επίπεδο δραματουργικό, όχι τόσο κοινόχρηστο στην εποχή γραφής του βιβλίου, στη συγκυρία μας μοιάζει ιδιαίτερα γνωστό και ίσως γρήγορα εξαντλημένο.

Συναντάμε ένα σωρό ανάλογες επινοήσεις φανταστικών συνευρέσεων (αλλά και πολλών χρήσεων στοιχείων ζωής ή ιδεών) γνωστών προσώπων σε διάφορες μυθοπλασίες στη μεταμοντέρνα εποχή μας. Στη λογοτεχνία, την οθόνη και τη σκηνή, σε παρόμοια εγχειρήματα η διακειμενικότητα έχει τον πρώτο λόγο με μορφή ψευδοδοκιμίων, στοχαστικών αναλύσεων ή άλλων ποικίλων μορφών. Κοτάζοντας προς τα πίσω μία «αυθαιρεσία» σαν της Ζέγκερς, το επαναλαμβάνω, με μια πρώτη ματιά δικαιολογημένα θα τείναμε να τη θεωρήσουμε αναπαραγωγή του ήδη γνωστού, μία επανάληψη.

Η σύγχρονη πεζογραφία, και όχι μόνο, σε όλα τα μήκη και πλάτη, εκμεταλλεύεται με άνεση -και κάποτε ασύδοτα, να το πούμε κι έτσι- «έτοιμες» δραματουργικές αφορμές από τη γραμματολογία, μπαίνοντας σε έναν γενικευμένο χορό όπου τα πάντα, για τους ατάλαντους εννοείται, επιτρέπονται. Ο Κούτσι, ας πούμε, που είναι μια ξεχωριστή φωνή, όπως το απέδειξε είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει στοιχεία από τον Ντοστογιέφσκι σε μια εμπνευσμένη μυθοπλασία (δες τον Αρχοντα της Πετρούπολης). Ο Μάικλ Φρέιν, που πρόσφατα είδαμε το θεατρικό του Κοπεγχάγη, με συζητήσιμα αποτελέσματα, βάζει ένα ανάλογο στοίχημα με ένα θέμα αντλημένο από τον κόσμο της Φυσικής. Και, βέβαια, ο κατάλογος των σχετικών παραδειγμάτων είναι εκτεταμένος.

Και για να μην αδικήσουμε τους αρχαίους, ας φροντίσουμε να θυμηθούμε στη δική τους λογοτεχνία και δραματουργία ένα σωρό τίτλους που φιλοξενούν αυτές τις στερεότυπες αφορμές για να εκδιπλώσουν τον δικό τους λόγο. Πόσα και πόσα γνωστά πρόσωπα, υπαρκτά και μη, δεν ανακλήθηκαν από το παρελθόν για να ζωντανέψουν στην εκδοχή τού κάθε χρήστη αυτής της συνθήκης...

Η Αννα Ζέγκερς (ψευδώνυμο της Νέιτι Ρέιλινγκ), λοιπόν, την οποία μας έχει γνωρίσει τελευταία η «Αγρα» κυρίως, έχει ήδη την ιδιαίτερη θέση της στη διεθνή λογοτεχνική συνείδηση. Σφριγηλή εκπρόσωπος της γερμανόφωνης λογοτεχνίας, η οποία όσον αφορά το χώρο της γυναικείας γραφής έχει να επιδείξει στον προηγούμενο αιώνα σπουδαία ονόματα. Η σχετικά πρόσφατα, βραβευμένη με Νόμπελ Γέλινεκ είναι ένα καλό παράδειγμα συγγραφέως για να πάρουμε μιαν ιδέα από αυτή τη δυναμική περιοχή, που συνεχίζει να προτείνει υποψιασμένες φωνές, με σύνθετες, πρωτότυπες σκοπεύσεις.

Η δημιουργός τού ανά χείρας βιβλίου υπήρξε μία από τις πολλές περιπτώσεις καλλιτεχνών, των οποίων το βιογραφικό συναγωνίζεται σε δραματικότητα και σασπένς το έργο τους. Πλάνης σε Ευρώπη και Αμερική, η εβραϊκής καταγωγής αλλά και με βαθιά πρόσληψη της ιδιαιτερότητας της φυλής της Ζέγκερς, μπαινόβγαινε σε φανταστικό και πραγματικό, με τα «διαπιστευτήρια» της έντονης προσωπικότητάς της και, βέβαια, λόγω της κοσμικής ταυτότητάς της. Αν και υπήρξε κομμουνίστρια λόγω και έργω, δεν μπλοκαρίστηκε σε σχηματικότητες, διασώθηκε πιθανόν, όχι μόνον από το συγγραφικό αλλά και από το προσωπικό της ένστικτο. Φυσικά και βρίσκει κανείς παρωχημένα συστατικά στις σελίδες της, αλλά το σύνολο διασώζει μία διευρυμένη σε χώρους αναπεπταμένους ματιά, που δεν έχει να κάνει αποκλειστικά με τα ταξικά και επικαιρικά: τουλάχιστον σε στενή βάση, γιατί η Ζέγκερς ασχολήθηκε ενεργά με το πρόβλημα των κοινωνικών συγκρούσεων. Ο ορίζοντάς της, σε κάθε περίπτωση, είναι ανοιχτός, καθώς το ζητούμενο είναι κάτι που ξεφεύγει διαρκώς, όχι μόνο από την κοινωνιολογία αλλά και από τη λογοτεχνία την ίδια.

Αυτό, τουλάχιστον, εισπράττει κανείς, σε μεγάλο βαθμό, από τη Συνάντηση. Οχι ότι το ολιγοσέλιδο αυτό βιβλίο μπορεί να αντιμετωπιστεί σε μια αφηρημένη διάσταση, πέρα από συγκεκριμένους ηθικούς καθορισμούς και πρόσημα, που πάντα απασχολούσαν τη συγγραφέα του, γιατί ένα είδος συντελεστή περί της ηθικής τής γραφής, με την έννοια της σύγκρουσης Καλού- Κακού, μοιάζει να μπαίνει συνεχώς επί τάπητος.

Τα τρία «τέρατα» της παγκόσμιας λογοτεχνίας, λοιπόν, ο δημιουργός σκοτεινών παραμυθιών και μουσικός Χόφμαν, ο ανελέητα σαρκαστικός Γκόγκολ και ο υπαρξιακός Κάφκα, αυθαίρετα συναντώνται σε μία αφηρημένη, σύγχρονη της συγγραφέως Πράγα, που χρησιμεύει σαν ένα είδος «σκηνής», σαν ένα βήμα για να ακουστούν οι λόγοι των συνευρεθέντων. Ενα καφενείο προσφέρει τον χώρο του για να έλθουν αντιμέτωπες οι τρεις φυσιογνωμίες σε αυτό το μοντέρνο μίνι συμπόσιο, ας το ονομάσουμε έτσι. Αντί για ανάκλιντρα οι δημιουργοί χρησιμοποιούν τις καρέκλες και το τραπέζι του καταστήματος. Μεταξύ καφέ και βουτημάτων διαλέγονται οι τρεις τους, θίγοντας ευσύνοπτα, σημαντικά ζητήματα ιδεών και μορφών που αφορούν τα έργα τους.

Η συνάντηση είχε προγραμματισθεί μεταξύ Γκόγκολ και Χόφμαν, αλλά στο καφενείο βρέθηκε ο νεαρός Κάφκα να πίνει το ρόφημά του, κατά τη διάρκεια μιας μικρής απόδρασης από την επιτήρηση του πατέρα του, ο οποίος, μετά τη διάλυση της απρόσμενης λογοτεχνικής συντροφιάς, τον περιμένει ανυπόμονα για το δείπνο. Ο Χόφμαν βλέπει το συγγραφέα της Δίκης να γράφει (τον Πύργο, όπως αποδεικνύεται) τον πλησιάζει, συστήνεται και κάθεται μαζί του περιμένοντας τον Ρώσο. Αρχίζει η κουβέντα, ο Κάφκα ξέρει πολύ καλά το έργο τού συνομιλητή του και τα πράγματα διεκολύνονται. Είναι ειλικρινής, λέει ανοιχτά τη γνώμη του για κάποια μέτρια έργα του άλλου και συνεχίζει με κρίσεις για την αλλόκοτη -όπως την ονομάζει- γραφή τού Γκόγκολ που εκτιμά πολύ. Δέχεται να διαβάσει αράδες από την αρχή τού υπό δημιουργία μυθιστορήματός του και συζητά για τον ήρωα τοπογράφο και τα άλλα σύμβολα. Η έννοια της λύτρωσης απασχολεί τους διαλεγομένους. Καταφθάνει ο δύστροπος Γκόγκολ, ο οποίος στην αρχή δυσπιστεί για το «παιδαρέλι» Κάφκα, αλλά αργότερα μάλλον εντυπωσιάζεται για τις διεισδυτικές παρατηρήσεις τού τελευταίου πάνω στο έργο του.

Ανταλλάσσοντας απόψεις και διαβάζοντας αποσπάσματα από κείμενά τους οι τρεις δημιουργοί, μέσα από μια ρεαλιστική περιγραφή η οποία, όμως, συνεχώς βυθοσκοπεί με καίριο τρόπο στα έργα τους, ολοκληρώνουν μια έξοχη σύνοψη της πορείας τους, δημιουργικής και προσωπικής. Η Ζέγκερς με δεξιοτεχνία εκμεταλλεύεται τη βαθιά γνώση των καταθέσεων των ηρώων της και συνθέτει αυτό το λιτό όσο και πυκνό «δραματοποιημένο» δοκίμιο.

Οσοι έχουν εγκύψει στα βιβλία (τη μουσική του Χόφμαν) και τη ζωή των τριών προσώπων θα δοκιμάσουν τις αποστάξεις που πετυχαίνει η Ζέγκερς, η οποία εάν δεν ήταν ευφυής θα έπεφτε στην παγίδα της δημαγωγίας. Δηλαδή, της κολακείας των ενημερωμένων αναγνωστών γύρω από τις γνώσεις τους περί των ηρώων τής Συνάντησης. Κανείς, όμως, από τους πληροφορημένους αποδέκτες τού έργου δεν νιώθει έτσι, αφού αντιλαμβάνεται ότι οι σταθμεύσεις της Ζέγκερς στην προβληματική των τριών αλλά και τα σχόλια που βάζει στο στόμα τους, αφ' ενός δεν είναι απλουστευτικά και αφ' ετέρου εκφράζουν τη δική της βάσανο σχετικά με το ηθικό στην τέχνη και τη ζωή.

Ο κ. Γιώργος Δεπάστας απρόσκοπτα και πρόσφορα μετέφρασε ένα κείμενο που με «συνοπτικές» αλλά αποδοτικές «διαδικασίες» διύλισε τρία ακρογωνιαία έργα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/05/2005