Τράνζιτο

"Το Τράνζιτο είναι από τα βιβλία που επεμβαίνουν στη ζωή μου, που η ζωή μου συνεχίζει να τα γράφει, έτσι ώστε κάθε δύο ή τρία χρόνια να πρέπει να τα ξαναδιαβάζω για να δω τι έχει συμβεί στο μεταξύ σε μένα και σ' εκείνα. [...]

Η επιμονή με την οποία δούλεψε η Άννα Ζέγκερς το "Τράνζιτο" -στο ρυθμό των γεγονότων, η ίδια σε τράνζιτο, η ίδια περιμένοντας στους προθαλάμους των διαφόρων προξενείων της Μασσαλίας, περιμένοντας στα καφέ, ριψοκινδυνεύοντας ακόμα μια φορά να πέσει στα χέρια των Γερμανών ή να την παραδώσουν σε αυτούς, με την πιο μεγάλη ψυχολογική πίεση-, αυτή η επιμονή είναι επίσης μια απόδειξη για τη δύναμη που μπορεί να δώσει μια τέτοια πειθαρχία, μια τέτοια δουλειά".

(Από την Εισαγωγή της Christa Wolf)



"Αν τούτο το μυθιστόρημα της Άννα Ζέγκερς αποδείχτηκε το ωραιότερό της, αυτό οφείλεται στην τρομακτική μοναδικότητα της ιστορικοπολιτιστικής κατάστασης που επιλέχθηκε ως πρότυπο: η Μασσαλία το 1940. Το γεγονός που στη γλώσσα μας ονομάζεται ακόμη τόσο χαριτωμένα -σαν να ήταν μια επιχείρηση προσκόπων- "εκστρατεία στη Γαλλία", ανάγκασε έναν ολόκληρο λαό μεταναστών να φύγει κυνηγημένος από το Παρίσι, απ' όλα τα μέρη της Γαλλίας, από στρατόπεδα, ξενοδοχεία, πανσιόν. Όλοι πάσχιζαν να φτάσουν στον μοναδικό προορισμό που τους απέμενε: τη Μασσαλία..."

(Ηeinrich Boll)



Mασσαλία 1940. Παλιοί μαχητές του Ισπανικού Εμφυλίου, λιποτάκτες, Εβραίοι, συγγραφείς, καλλιτέχνες και Γερμανοί αντίθετοι με τον ναζισμό -κάποιοι απ' αυτούς πρόσφυγες στη Γαλλία από το 1933, όπως η Άννα Ζέγκερς-, όλοι αυτοί που η Βέρμαχτ κυνηγά βρίσκονται με την πλάτη στραμμένη στη Μεσόγειο, με την αναμονή μιας υποθετικής επιβίβασης σε κάποιο πλοίο προς την ελευθερία. Και αν η Μασσαλία βρίσκεται ακόμα σε ελεύθερη ζώνη, κανένας μεταξύ των φυγάδων δεν έχει αμφιβολίες για την επικείμενη ολοκληρωτική κατοχή της Γαλλίας.
Η φωνή και το βλέμμα του ανώνυμου αφηγητή παίζουν εδώ το ρόλο του οδηγού. Εισερχόμαστε λοιπόν μαζί του στο εσωτερικό των καφενείων του Παλιού Λιμανιού. Στα δρομάκια της πόλης, ο άνεμος μιστράλ διασκορπίζει τα χαρτιά και παλιές εφημερίδες, όπως το κάνει με αυτούς τους άντρες και τις γυναίκες που ελπίζουν να θέσουν τον ωκεανό ανάμεσα στη βαρβαρότητα και τον εαυτό τους. Τα υπερπλήρη τυφλά ξενοδοχεία χρησιμεύουν για προσωρινές κρυψώνες όπου άνθρωποι ζουν και πεθαίνουν. Οι έρωτες που γεννιούνται είναι προσωρινοί και υπονομευμένοι εξαρχής από την εμμονή της αναχώρησης και τον ανώνυμο τρόπο της αναγκαστικής, ίσως οριστικής εγκατάλειψης της Ευρώπης.

Δύο άντρες αγαπούν την ίδια γυναίκα, ενώ αυτή αναζητά τα ίχνη ενός τρίτου, συγγραφέα, ο οποίος στο μεταξύ έχει αυτοκτονήσει...

Κριτική:

Ασκηση τοξοβολίας στο σκοτάδι

Ιστορίες ενός πολέμου που κλόνισε την πίστη στον ορθό λόγο

Στις πρώτες σελίδες του βιβλίου ένας ανώνυμος άντρας προσκαλεί τον αναγνώστη να καθήσουν μαζί για μερικά ποτήρια ροζέ στο Παλιό Λιμάνι της Μασσαλίας λέγοντας:

«Θα ήθελα πολύ να τα διηγηθώ όλα μια φορά, από την αρχή ώς το τέλος. Αν δεν φοβόμουν ότι θα κάνω τους άλλους να πλήξουν. Δεν έχετε βαρεθεί εντελώς αυτές τις συνταρακτικές περιγραφές; Δεν σας έχουν κουράσει αφόρητα αυτές οι ενδιαφέρουσες αφηγήσεις για θανάσιμους κινδύνους που ξεπεράστηκαν την τελευταία στιγμή, για αγωνιώδεις δραπετεύσεις; Οσον αφορά εμένα εγώ τις έχω βαρεθεί εντελώς...».

Με αυτή την απατηλά γαλήνια γλώσσα, η οποία προσποιείται ότι έχει όλο τον χρόνο δικό της, έχει ήδη αρχίσει να σκιτσάρεται η θεματολογία ενός οδοιπορικού: η διαπερατότητά μας από το ανθρώπινο βλέμμα, η αξεδιάλυτη ενσήμανση των πιο σημαντικών μέσα στα πιο ασήμαντα, η πεποίθηση ότι τίποτα δεν τελειώνει μέχρι να το αφηγηθείς... Νευραλγική είναι και η πλήξη που ο αφηγητής αρχικά απεύχεται, σαν να πρόκειται για μια καταστρατήγηση των κανόνων καλής συμπεριφοράς. Γρήγορα, όμως, κατανοούμε ότι πρόκειται για σήμα συναγερμού, για την απαρχή της αποπροσωποποίησης στην οποία καταφεύγει η συνείδηση για να προστατευτεί, όταν κάθε τι με το οποίο θα μπορούσε να ταυτιστεί έχει αφανιστεί.

Οι κίνδυνοι, οι δραπετεύσεις, αφορούν μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, το 1940, όπου η Γαλλία είναι χωρισμένη από μια νοητή γραμμή σε κατεχόμενη και σε μη κατεχόμενη. Μια γραμμή, την οποία όσοι κινδύνευαν από τη γερμανική επέλαση προσπαθούν να δρασκελίσουν προς τον Νότο. Μαζί τους και η 40χρόνη Αννα Ζέγκερς. Στην αρχή εκείνης της παλλαϊκής πομπής, η τραγικότητα φοράει μια μάσκα σουρεαλιστική: «Κάρα, ψηλά σαν αγροικίες, φορτωμένα με έπιπλα και με τα κλουβιά των πουλερικών... καμιόνια με ένα ολόκληρο μοναστήρι καλόγριες, ένα κοριτσάκι που το έσερνε η μητέρα του πάνω σε ένα καρότσι, αυτοκίνητα που μέσα τους κάθονταν όμορφες ατσαλάκωτες γυναίκες με τα γουναρικά που είχαν διασώσει, όμως τα αυτοκίνητα τα έσερναν αγελάδες, γιατί δεν υπήρχαν πια βενζινάδικα...».

Το σημείο εκβολής αυτού του ανθρώπινου ποταμού είναι το λιμάνι της Μασσαλίας, το οποίο δεν έχει σταματήσει μέσα στις χιλιετίες να δέχεται νεοφερμένους, κυνηγημένους, κατακτητές. Η αύρα του ως μεταίχμιου κόσμων ενσωματώνεται στην ιστορία με απόλυτη αποτελεσματικότητα. Τώρα, εδώ, γι' άλλη μια φορά συνωστίζεται ένα ετερόκλιτο πλήθος ανθρώπων που αλληλομολύνονται με την αγωνία της φυγής. Γάλλοι από τον Βορρά, Εβραίοι, αντιναζιστές Γερμανοί, λιποτάκτες από κάθε στρατό και κάθε σημαία. Οι αναζητήσεις του αφηγητή πλαισιώνονται από μορφές αυτού του αεικίνητου θιάσου. Μόνο που, ανάμεσα σ' αυτούς και σ' εκείνο που φαντασιώνονται ως σωτηρία τους, παρεμβάλλεται η ρομφαία τής πιο αυθαίρετης γραφειοκρατίας.

Εδώ, προϋπόθεση για την αναγκαστική, ίσως οριστική, εγκατάλειψη της Ευρώπης, είναι μια μακριά λίστα από επίσημα ντοκουμέντα: άδεια διαμονής, sauf-conduit (άδεια μετακίνησης), προξενικές βίζες, κράτηση θέσης στο πλοίο, εχέγγυα για το φρόνημα, τον τόπο προέλευσης... Και, οπωσδήποτε, το εγγενώς παράδοξο τράνζιτο: άδεια διέλευσης από μια χώρα όταν έχει επιβεβαιωθεί ότι δεν θέλεις να μείνεις. Για να μπορέσεις, με άλλα λόγια, να σταθείς σ' έναν τόπο, (στο ίδιο εκείνο λιμάνι της Μασσαλίας) χρειάζεται να μπορείς να εξασφαλίσεις τις πιο σθεναρές εγγυήσεις ότι δεν έχεις καμία πρόθεση να μείνεις.

Το αφηγηματικό νήμα του βιβλίου ακολουθεί το μεθοδευμένο κυνήγι αυτού του περίπλοκου εξιτήριου, που συχνά απαιτεί δύο βήματα πίσω, ή στο πλάι, για να κάνεις ένα μπροστά. Διότι το τράνζιτο, με τρόπο μαγικό, ισούται με κάτι παραπάνω από το άθροισμα των επιμέρους συστατικών του: «Εχω αρκετή πείρα με τέτοια χαρτιά για να ξέρω αν είναι σωστά. Τα δικά σας σίγουρα δεν είναι σωστά. Μια στιγμή. Μην ανησυχείτε! Ως ντοκουμέντα είναι σωστά. Στο σύνολό τους δεν είναι. Δεν μπορώ να πω γιατί ακριβώς δεν είναι σωστά, θα 'πρεπε να τα μελετήσω...».

Από αυτή τη μετέωρη θέση, σε προθάλαμους προξενείων και ναυτιλιακά γραφεία, εν μέσω αναβολών και διοριών, η Αννα Ζέγκερς, περιμένοντας, γράφει το «Τράνζιτο». Το ιστορικό πλαίσιο του βιβλίου είναι οι συνθήκες στο ξεκίνημα ενός πολέμου που κλόνισε συθέμελα την πίστη στην επάρκεια του λόγου και στη δύναμή του να κατανοήσει τα πράγματα του κόσμου. Στο ταξίδι εκείνου του ευέλπιδου οράματος αποδείχτηκε τελικά ότι, όπως και στο βιβλίο της Ζέγκερς, υπήρχαν περισσότεροι ναυαγοί παρά επιβάτες. Επάνω σ' αυτό τον άξονα, το «Τράνζιτο» παίρνει τη μορφή ενός οδοιπορικού που παλινδρομεί ανάμεσα σε μύριους δισταγμούς. Ηρωάς του, ένας οξύς παρατηρητής ρυθμών και ανθρώπων, ο οποίος όμως, όταν γυρνάει τη ματιά στον εαυτό του, ανακαλύπτει ότι ανήκει και ο ίδιος στο πλήθος. Ωστόσο, είναι ικανός να αντλεί από γη και ουρανό τα υλικά που χρειάζεται ώστε να αντιταχθεί στην πολιορκία τόσο της απελπισίας όσο και της ελπίδας.

Πρώτιστο ανάμεσά τους είναι το κείμενο ενός νεκρού συγγραφέα, το οποίο, με τη βοήθεια των συγκυριών, θα καταφέρει να τον αποσπάσει από τη γενικευμένη αμφιθυμία του. Διότι ο πιο σοβαρός, ίσως, κίνδυνος που αντιμετωπίζει ο αφηγητής, είναι το ότι σε αυτές τις συνθήκες μεγάλης ψυχολογικής πίεσης γιγαντώνονται όλες οι εγγενείς αντιφάσεις του χαρακτήρα του. Σχετικά εύκολα, για παράδειγμα, τη μοναξιά «σαν τολμηρή απόλαυση» τη διαδέχεται μοναξιά τόση που αισθάνεται «σαν να τον έχουν ληστέψει». Καθώς η κάθε καινούρια συνθήκη αναιρεί μια προηγούμενη αντίληψη, οι άλλοι τού είναι απολύτως απαραίτητοι σαν μάρτυρες της ψυχικής του διάρκειας και στερεότητας.

Το στρατήγημα με το οποίο ο ανώνυμος άντρας προσδένεται στο κατάρτι της σωτηρίας του, καθώς ελίσσεται ανάμεσα στην ίδια του την εσωτερική ρευστότητα και στις συμπτώσεις της ιστορίας του, δεν είναι άλλο από τον έρωτα. Η μηχανή του μύθου αφορά δύο άντρες που αγωνίζονται για μια γυναίκα, η οποία όμως αγαπάει έναν τρίτο άντρα, έναν συγγραφέα που είναι ήδη νεκρός... Και, μέσα στις διαδρομές τους, σε κάποιο σημείο η «σύμπτωση» ορίζεται ως αυτό «που μοιάζει διαβολικά με κάτι άλλο». Η εισαγωγή της Γερμανίδας συγγραφέως Christa Wolf ρίχνει φως, με πολύ προσωπικό τρόπο, στη συνύφανση ιστορικών και λογοτεχνικών συμπτώσεων στο «Τράνζιτο».

Ακολουθώντας αυτή την ακραία φιλοπερίεργη και μαζί καχύποπτη συνείδηση, το νόημα του τίτλου μάς αποκαλύπτεται, σταδιακά, ως «αυτή η κατάσταση που στα προξενεία την λένε τράνζιτο και στη συνηθισμένη γλώσσα παρόν». Οι αναμονές στα καφέ του λιμανιού, οι αναζητήσεις στα σοκάκια του με τα υπερπλήρη, τυφλά ξενοδοχεία, συνθέτουν το δύσκολο πέρασμα μέσα από τη σύγχυση, μέσα απο την «τόση ανοησία και αθλιότητα, στη μόνη πραγματική ευτυχία, που είναι προσιτή κάθε στιγμή σε κάθε άνθρωπο: την ευτυχία να ζεις».

Δεν εννοώ πως η άφιξη σε αυτό το δυσεύρετο παρόν προσφέρεται σαν κάποιου είδους πανάκεια απέναντι στην αυθαιρεσία της πραγματικότητας. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο το ότι η λειτουργία του στο «Τράνζιτο» είναι παρόμοια μ' εκείνη του έρωτα: δεν εξαγοράζεται, δεν κερδίζεται καν, μόνο χαρίζεται. Οπως όμως και με τον έρωτα, έχει σημασία να μένει κανείς προσανατολισμένος προς αυτό το δώρο.

Υπάρχει ωστόσο ένας τόπος όπου αυτό το παρόν μπορεί να διαφυλαχτεί τόσο από τη φθορά όσο και από τις συγκρούσεις. Αν κάτι προάγεται στο βιβλίο ως ικανό να συμβιβάσει την πιο μισάνθρωπη μοναξιά με τη συνύπαρξη, αυτό είναι το γράψιμο. Με τη μορφή ενός ημιτελούς κειμένου που του το κληροδοτεί ένας αυτόχειρας, συνιστά, για τον αφηγητή, το μόνο στέρεο έδαφος. Και τον οδηγεί στην επινοημένη ταυτότητα που χρειάζεται για να διασχίσει τις αμφίρροπες συνθήκες που τον απειλούν και που τόσο πιστά καθρεφτίζονται στην ίδια του την ψυχοσύνθεση.

Η ιστορική αλήθεια του βιβλίου, το κατά πόσον τα γεγονότα που ανακαλεί αληθεύουν με την κυριολεκτική έννοια, μετράει στον βαθμό που αυτές οι περιγραφές υποθάλπουν το γράψιμο σαν στοίχημα αυτοσυντήρησης. Το «Τράνζιτο» είναι μια άσκηση τοξοβολίας στο σκοτάδι, όπου η συγγραφέας αναχαιτίζει το χάος για να κερδίσει σαν αποτέλεσμα «μόνο μια υποψία -αν αυτή η υποψία αξίζει να λέγεται αποτέλεσμα- της ίδιας μου της ακεραιότητας».

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/06/2007