Η καθημερινή ζωή των Ελλήνων της διασποράς

Το βιβλίο αυτό διερευνά τον "έξω ελληνισμό" -τον "ταξιδεύοντα ελληνισμό"-, παρακολουθώντας τις κινητικότητες μιας αστικής οικογένειας της Διασποράς, που συμβατικά θα λέγαμε ότι έχει αποσπαστεί από ένα παραδοσιακό πλαίσιο και κινείται στο χώρο των νέων στρωμάτων, τα οποία αναπτύσσουν τις δραστηριότητές τους διασχίζοντας σύνορα, τοπικές-πολιτισμικές και πολιτικές ιδιαιτερότητες. Ιχνηλατεί την πορεία μιας χιώτικης αρχοντεύουσας οικογένειας, το περιπετειώδες οδοιπορικό της στις εστίες του ελληνισμού, από τη Ρωσία μέχρι την Αγγλία, και την οριστική εγκατάστασή της στην Αθήνα. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Κατά τη διάρκεια του 1896 ο Βλάσης Γαβριηλίδης εξέδιδε επετειακά τεύχη τα οποία, εκ των υστέρων, απετέλεσαν το εικονογραφημένο λεύκωμα H Ελλάς κατά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896. Στο τέλος του λευκώματος παρουσιάζεται η οικονομική ζωή της χώρας, ξεκινώντας από τις τέσσερις υπάρχουσες τότε τράπεζες. Νεότερη η Τράπεζα Αθηνών, που ιδρύθηκε την 1η Ιανουαρίου 1894, ως συνέχεια και εξέλιξη του τραπεζικού οίκου του Αντώνη Καλλέργη ο οποίος και παρέμεινε γενικός διευθυντής, με διευθυντές τον Μιλτιάδη Ιορδανόπουλο και τον Στέφανο Φραγκιάδη. Μετά τις τράπεζες μνημονεύεται η Εταιρεία των Σιδηροδρόμων Πειραιώς - Αθηνών - Πελοποννήσου, όπου στο διοικητικό συμβούλιο βρίσκουμε και πάλι τον Φραγκιάδη ήδη από το 1893. Οικονομικός παράγων λοιπόν του τόπου ο Στέφανος Φραγκιάδης, της γνωστής χιώτικης οικογένειας, αν και για τον βίο του υπάρχουν μόνο κάποια σκόρπια στοιχεία και αναφορές.



Προικισμένη οικοδέσποινα



Για καλή του όμως τύχη νυμφεύθηκε κόρη καλής μορφώσεως, με ανεπτυγμένο το αίσθημα της τάξεως και του ορθολογισμού, τη Δέσποινα Σκαραμαγκά, έτερης ευπόρου οικογενείας Χίων. Προικισμένη οικοδέσποινα, όχι μόνο διατήρησε ένα άψογα ενημερωμένο οικογενειακό αρχείο, με πάσης φύσεως ιδιωτικά και δημόσια έγγραφα, φωτογραφίες και επιστολές, αλλά το πλούτισε περαιτέρω με τα ημερολόγιά της και τα κατάστιχα, που κρατούσε στην αγγλική, όπου και κατέγραφε ανελλιπώς τα ημερήσια και τα γενικά έξοδα του οίκου της. Και να σκεφτεί κανείς ότι αυτή την εξαίρετο σύζυγο, που οι φωτογραφίες τη δείχνουν και αρκούντως χαριτωμένη, του την εξασφάλισε παιδιόθεν ο πατέρας του, κατόπιν συνεννοήσεων των δύο χιώτικων εμπορικών οίκων, που κατοικοέδρευαν στα δύο άκρα της Ευρώπης, Λονδίνο και Ροστόφ. Πάντως, ως φαίνεται, η καλή τύχη του Στέφανου Φραγκιάδη δευτέρωσε, καθώς το πλούσιο οικογενειακό του αρχείο κατέληξε σε επιμελή και φιλέρευνα χέρια.

H Ο. Σελέκου παρουσιάζει τις ημέρες και τα έργα της οικογενείας Φραγκιάδη ως παράδειγμα για εκείνο το κομμάτι του Ελληνισμού της Διασποράς, που κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα επανέκαμψε σταδιακά στα πάτρια εδάφη. Με εκτενείς υποσελίδιες σημειώσεις, όπου παρατίθενται παρεμφερείς μαρτυρίες και διεξοδική θεωρητική διερεύνηση, η ατομική περίπτωση τοποθετείται στο πλαίσιο του συλλογικού. Ενας σχολιασμός, που δείχνει εξαντλητικός και αναδεικνύει την ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου παραδείγματος, προβάλλοντας ταυτόχρονα τα σταθερά και επαναλαμβανόμενα στοιχεία τα οποία θα συγκροτήσουν τον κανόνα. Χάρη λοιπόν στη σχολαστικότητα της Δέσποινας Φραγκιάδη και στη συστηματικότητα της Σελέκου, ανασυστήνεται η καθημερινότητα, στο γύρισμα του περασμένου αιώνα, μιας οικογένειας πλουσίων του έξω Ελληνισμού, άρτι εγκατασταθείσης στην πρωτεύουσα και συγχρωτιζομένης με τη γηγενή αριστοκρατία.

Κατ' αρχήν σκιαγραφείται το οδοιπορικό των Φραγκιάδων, εκκινώντας από τον Εμμανουήλ Φραγκιάδη, «μειράκιον» κατά την καταστροφή της Χίου, που ακολούθησε τον δρόμο των προσφύγων, με πρώτο σταθμό τη Σύρο, ενδιάμεσο την Ανκόνα και τελική εγκατάσταση στο Λονδίνο. Δεν γνωρίζουμε αν συγγενεύει με εκείνον τον Εμμανουήλ Φραγκιάδη, που συνάντησε ο Ανδρέας Συγγρός στην Κωνσταντινούπολη το 1845. Παρόμοια στάθηκε η διαδρομή του συνομηλίκου του Φραγκιάδη, Τζαννή Σκαραμαγκά, μόνο που αυτός, στα τριάντα του, μετοίκησε μαζί με τον πρεσβύτερο αδελφό του στο Ταϊγάνιο της Αζοφικής θάλασσας, καταλήγοντας αργότερα στο Ροστόφ. Ενας από τους πολλούς «εκατομμυριούχους σιτέμπορους» της εκεί κοινότητας, γνωστός ως Ιβάν Μανούλιτς, παντρεύτηκε την Καλλιόπη Πετροκόκκινου και απέκτησε επτά τέκνα. Το πρώτο από τα τέσσερα επιζήσαντα ήταν η Δέσποινα, γεννημένη στο Ροστόφ το 1854. Αραγε εκείνη «η ωραία και ευφυεστάτη κ. Σκαραμαγκά, που έγραφε πολλάκις εις τας Γερμανικάς εφημερίδας πεζώς τε και εμμέτρως υπέρ της Ελλάδος», τη δεκαετία του 1860 και αργότερα, να ήταν συγγενής της; Με το εμπόριο των σιτηρών ασχολήθηκε και ο Εμμανουήλ Φραγκιάδης, που συνεταιρίστηκε με τον Ιωάννη Ροδοκανάκη και παντρεύτηκε την αδελφή του, Μαριγώ. Τέταρτο παιδί της οικογενείας Φραγκιάδη ο Στέφανος, γεννημένος στο Λονδίνο το 1840, είχε ανάδοχο τον Θεόδωρο Ράλλη.



Στη χρηματαγορά



H πανευρωπαϊκή κρίση της δεκαετίας του 1870 έστρεψε τον Στέφανο Φραγκιάδη στη χρηματαγορά. Γύρω στα 1890 μάλιστα, αντιλαμβανόμενος πως η Ελλάδα προσφερόταν για τραπεζικές και γενικότερα χρηματιστικές επιχειρήσεις, αποφάσισε να μετοικήσει. Οπότε, το καλοκαίρι του 1891, σύσσωμη η ήδη οκταμελής οικογένεια Φραγκιάδη, μετά τετραμελούς υπηρετικού προσωπικού, αφίχθη στο κλεινόν άστυ, κουβαλώντας την πολυτελή οικοσκευή της. Το βιβλίο της Σελέκου επικεντρώνεται στην εικοσαετία κατά την οποία η οικογένεια Φραγκιάδη συνιστούσε μια ακμαία οικονομική και κοινωνική μονάδα της Αθήνας. Αναμενόμενο το πόρισμα της μελέτης, εκείνοι οι «βαθύπλουτοι» Αθηναίοι καλοπερνούσαν, τουτέστιν ξόδευαν χωρίς φειδώ για τη διατροφή και την ενδυμασία τους αλλά και για τη διασκέδασή τους.

Τα κατάστιχα της Δέσποινας Φραγκιάδη δείχνουν γαστρονομική πολυτέλεια· απαραίτητα το χαβιάρι και το εισαγόμενο πρώτης ποιότητας τσάι ενώ, εκτός από κρασί Σαντορίνης, καταναλώνονταν σαμπάνια και κονιάκ. Οσο για τα ενδύματα ακολουθούσαν, αυτονόητα και ολοσχερώς, την ευρωπαϊκή μόδα. Παρομοίως, η εκπαίδευση των παιδιών συμπληρωνόταν με κατ' οίκον παιδαγωγούς για την εκμάθηση γαλλικών και γερμανικών. Αλλωστε το ζεύγος Φραγκιάδη ήταν μέλος σε πάσης φύσεως εταιρείες και συλλόγους. Εν μέσω πλείστων άλλων και στον Σύλλογο προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, όπου συγκαταλέγεται στους δωρητές και ευεργέτες. Παραδόξως δεν τους βρίσκουμε στους καταλόγους της εμπεριστατωμένης ιστορίας του Συλλόγου, που έγραψε η Ελένη Μπελιά (ΣΩΒ, 1999). Αποκαλυπτικά τα κατάστιχα και για την ψυχαγωγία της οικογένειας· από τα πρώτα έξοδα η συνδρομή στον Ομιλο Αντισφαίρισης Αθηνών και στην Αθηναϊκή Λέσχη. Εκείνα τα χρόνια λάτρευαν το τένις και το μπριτζ, έπαιζαν πιάνο και θεατρίζονταν. Και βεβαίως δεν νοείτο σαλόνι καλής οικογενείας χωρίς «ζουρ φιξ», που να μη διοργανώνει «apres midi» και χοροεσπερίδες. Τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1896, καθώς και τους αγώνες της Μεσοολυμπιάδος, το 1906, η οικογένεια Φραγκιάδη τούς παρακολούθησε από «τα αναμαρμαρωμένα εδώλια», δηλαδή τα μπροστινά και προνομιούχα, έχοντας προμηθευθεί «σκιάδια», ενώ όλοι είχαν ράψει ενδυμασίες ειδικά για την περίσταση.

Ως φαίνεται, εκτενείς περιγραφές για τους Αγώνες, μεταξύ πλείστων άλλων πληροφοριών, διασώζει το ημερολόγιο της Δέσποινας Φραγκιάδη, που, έστω και αν στερείται γλαφυρότητας, θα ήταν καλή ιδέα να δημοσιευθεί. Οι παρατηρήσεις και οι εντυπώσεις της δραστήριας συζύγου ενός τραπεζίτη θα δώσουν την ελλείπουσα αφηγηματική διάσταση στην ανασύσταση της καθημερινότητας εκείνων των Ελλήνων της Διασποράς, που έζησαν στην Αθήνα όπως θα διαβιούσαν στο Λονδίνο.



ΜAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-09-2004