Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο

Οι ιδέες που αναπτύσσει ο συγγραφέας σ' αυτό το μικρό έργο «φιλοσοφικής ανθρωπολογίας» είναι τόσο πρωτότυπες και εκφράζονται με τέτοια γλαφυρότητα ώστε μπορούμε να πούμε ότι συνοψίζει έξοχα τη συνεισφορά του Σέλερ στη Δυτική Φιλοσοφία.
Πρόκειται για το τελευταίο έργο του Σέλερ και κυκλοφόρησε μετά τον θάνατό του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Διερωτώμενος κάποιος, σήμερα, για το «τι είναι ο άνθρωπος», δεν μπορεί να αποφύγει την οπτική γωνία της επικαιρότητας που καθιστά το ερώτημα εντελώς συγκεκριμένο: Τι άνθρωπος είναι αυτός που σκοτώνει εν ψυχρώ αθώους ανθρώπους με επιθέσεις αυτοκτονίας ή βομβαρδίζοντάς τους από ύψος 10.000 ποδιών; Μια απάντηση σ' αυτή την οδυνηρή απορία δίνεται με βάση το βιβλίο του Μαξ Σέλερ «Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο», αλλά κι ένα άρθρο του Ζακ Ντιφρέσν, που φέρει τον τίτλο «Βία, τεχνολογία και αφαίρεση» (L' Agora, 1997).

Σύμφωνα, λοιπόν, με τον Σέλερ, αυτό που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα ζώα είναι το «πνεύμα», η αρχή του οποίου περικλείει την έννοια του λόγου, ένα είδος εποπτείας (τα «ειδητικά περιεχόμενα» του Χούσερλ) και μια ορισμένη τάξη συγκινησιακών και βουλητικών πράξεων. Το πνεύμα δεν είναι παρά ένα όψιμα εμφανισθέν υποκατάστατο της ανεπαρκούς προσαρμογής του ανθρώπου στο περιβάλλον, ο οποίος, χωρίς αυτό, μάλλον θα έπρεπε να εξαφανιστεί ως είδος. Γενικά, ο θεμελιακός χαρακτήρας του ανθρώπου, ως «πνευματικού όντος», είναι η υπαρξιακή του αποστασιοποίηση από το περιβάλλον, το οποίο μετατρέπει σε «κόσμο», η απόσπαση απ' ό,τι ανάγεται στη «ζωή» και την ορμέμφυτη «νοημοσύνη» του, δηλαδή τα ψυχικά φαινόμενα και το αισθησιοκινητικό του σύστημα (εξαντικειμένιση). Έτσι, μόνον ο άνθρωπος απ' όλα τα ζώα μπορεί να λέει «όχι» και είναι ικανός να λειτουργήσει ως Φάουστ, προσπαθώντας να ανυψωθεί πάνω από τον εαυτό του, αλλά κι ενάντια στη ζωή, και να καταστήσει το παν αντικείμενο της γνώσης (εξιδανίκευση). Ενώ, όμως, όλα μπορούν να καταστούν γνωστικά αντικείμενα, αυτό δεν μπορεί να συμβεί με το πνεύμα, το οποίο είναι καθαρή επικαιρότητα, καθώς υπάρχει μόνο κατά την εκδήλωση των πράξεων. Επειδή δε ο τόπος εντός του οποίου εκδηλώνεται το πνεύμα είναι το «πρόσωπο», ήτοι μια «ενότητα-πράξεων-διαφόρων-φύσεων» και σημείο σύγκλισης ανθρώπινων ενεργημάτων, όπως η αγάπη, η βούληση, ο σεβασμός, η αμφιβολία, το θαυμάζειν, η ελεύθερη έκφραση κ.ά., κι επειδή η όλη οργάνωση των «πράξεων» αυτών καθορίζεται κάθε φορά από μία μόνο κυρίαρχη πράξη, στην οποία κατευθύνονται η αξία και η ιδέα με τις οποίες, κατά καιρούς, «ταυτίζεται» ο άνθρωπος (κατά την «πηδαλιούχηση» του πνεύματος), διαπιστώνουμε πως μόνον ο άνθρωπος μπορεί «δυνάμει του πνεύματος» να τοποθετήσει τον εαυτό του απέναντι από τον κόσμο για να τον γνωρίσει, αλλά και να στραφεί εναντίον του κόσμου αυτού στο όνομα μιας ιδέας ή μιας αξίας. Αρα, μόνον ο άνθρωπος μπορεί να σκοτώνει συνειδητά, ακόμα και να αφαιρεί την ίδια του τη ζωή, στο όνομα μιας ιδέας ή μιας «οργανικής πίεσης».

Κατόπιν τούτου επανερχόμαστε στο αρχικό ερώτημα, τροποποιώντας το ως εξής: Με βάση ποια συνείδηση και ποια ιδέα κάποιοι άνθρωποι μπορούν να βομβαρδίζουν και να σκοτώνουν εν ψυχρώ αθώους; «Για να σκοτώσεις εν ψυχρώ και χωρίς λόγο αθώους, πρέπει να μπορείς να τους θεωρήσεις αφαιρέσεις», απαντά ο Ζακ Ντιφρέσν, κάνοντας αναφορά στη σκέψη του Γκαμπριέλ Μαρσέλ και του Μαξ Σέλερ («Ο άνθρωπος της μνησικακίας»). Με άλλα λόγια, το πνεύμα της αφαίρεσης είναι μια φαινομενικά λογική διαδικασία, κατά την οποία κάποιος προετοιμάζει τον εαυτό του για να σκοτώσει, εκκαθαρίζοντας τη συνείδησή του από τα πιθανά «εμπόδια». Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μια συγκεκριμένη, συνειδητή μεθόδευση παραλείψεων και απαλοιφών, ώστε να επιτευχθεί το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Κατ' αυτόν τον τρόπο, όμως, το πνεύμα, υποχωρώντας σ' ένα είδος γητειάς, χάνει τη συνείδηση των προηγούμενων συνθηκών του και βυθίζεται σ' αυτό που είναι μια διαδικασία, ένα μέσο ή μια επινόηση. Τα περίφημα «έξυπνα όπλα», οι «χειρουργικές» επιχειρήσεις και οι «καθαροί» πόλεμοι δημιουργούν τις αναγκαίες, υπό τη γοητεία των νέων τεχνολογιών, αφαιρέσεις στις συνειδήσεις των πιλότων, ώστε να σκοτώνουν αθώους αμάχους και μικρά παιδιά («παράπλευρες απώλειες») χωρίς καμία τύψη. Η περίπτωση του Αμερικανού πιλότου, ο οποίος μετά τον παρθενικό του ...βομβαρδισμό εξέφρασε τον ενθουσιασμό του για τη φωτιά που προκάλεσαν οι βόμβες του, η οποία, όπως είπε, «έμοιαζε μ' αυτό που βλέπουμε στον κινηματογράφο», είναι ενδεικτική της αφαιρετικής αντίληψης της πραγματικότητας, από το σύνολο και την πολυπλοκότητα της οποίας εισπράττονται μόνο μερικά απλά στοιχεία, και που ο Γκαμπριέλ Μαρσέλ αποκαλεί «διαδικασία της περιφρόνησης».

Παράλληλα με τη διαδικασία της περιφρόνησης, το ίδιο αφαιρετική είναι και η διαδικασία της μνησικακίας. Η δεύτερη, σύμφωνα με τον Μαξ Σέλερ, προέρχεται από την αδυναμία του ατόμου να ικανοποιήσει τις στοιχειώδεις επιθυμίες του. Η αυτοεκτίμηση, εξ αυτού του λόγου, υποσκάπτεται και δεν μπορεί να αποκατασταθεί ειμή μόνο με το τίμημα του ψεύδους προ τον ίδιο μας τον εαυτό, καθώς και με μια απελευθέρωση ενέργειας που λαμβάνει τη μορφή της ασυνείδητης εκδίκησης. Με άλλα λόγια, μέσω μιας φανταστικής αξίας ή απαξίας που αποδίδεται σ' ένα αντικείμενο, μπορεί να αποφύγει κάποιος την οδυνηρή σύγκρουση της επιθυμίας του και της αδυναμίας να την υλοποιήσει. Χαρακτηριστική περίπτωση μνησίκακου ανθρώπου αναφέρεται αυτή του τηλεθεατή που, ζώντας κατά παραχώρηση, αφού τα δράματα και οι τραγωδίες που διαδραματίζονται στην τηλεοπτική οθόνη απουσιάζουν από τη ζωή του, το μόνο πράγμα που βιώνει ολοκληρωτικά είναι το αίσθημα του αποκλεισμού του. «Ένα μίγμα αφαιρετικού πνεύματος κι ένας υψηλός δείκτης μνησικακίας μπορεί να προκαλέσει όλες τις μορφές βίας», συμπεραίνει ο Ζακ Ντιφρέσν, ενώ κατά τον Σέλερ η μνησικακία μεγιστοποιείται στις δυτικές κοινωνίες, όπου τα πολιτικά δικαιώματα, όπως η κοινωνική ισότητα, συνυπάρχουν στην πραγματικότητα με τις τεράστιες διαφορές στη δύναμη, τον πλούτο, την κουλτούρα κ.ά.

Κι όμως, θα μπορούσε να πει κάποιος πώς το σύστημα της αφαιρετικής συνείδησης που σκοτώνει, μπορεί να ανατραπεί με την επικράτηση στην κοινωνική σφαίρα και την εκ νέου είσοδο σ' αυτή νέων, ή των παλιών που αφαιρέθηκαν, αξιών και ιδεών, οι οποίες θα αποκαλύπτουν και θα καταδεικνύουν το έγκλημα. Τότε οι πιλότοι, όπως αυτοί του Βιετνάμ, θα οδηγηθούν στην τρέλα, όπως άλλοι οδηγούνται στην πολιτισμική εξιδανίκευση. Εν συμπεράσματι, σύμφωνα με τον Σέλερ, το λάθος που έκανε η «κλασική» σκέψη στη Δύση, λόγω του ιδεαλισμού της και του υπερτονισμού του πνεύματος, ήταν η παραγνώριση της βαθιάς αλήθειας που αποκάλυψε ο Σπινόζα και κατά την οποία το «λογικό είναι ανίκανο να ρυθμίσει τα πάθη, εκτός κι αν, μέσω της "εξιδανίκευσης", γίνει και το ίδιο ένα "πάθος"».



ΓΙΩΡΓΟΣ Χ. ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/11/2001