Ο νεκρός που μας χρειάζεται

Γιατί άλλο ένα βιβλίο για το Μπούχενβαλντ; «Τώρα έχω περισσότερα πράγματα να πω από πριν αρχίσω, γιατί η γραφή ζωντανεύει τη μνήμη», εξομολογείται ο ογδοντάχρονος πια Χόρχε Σεμπρούν σε μια συνέντευξή του στην El Pais στις 19 Μαΐου 2001. Στο βιβλίο αυτό εστιάζει στην αφήγηση ενός κεντρικού γεγονότος: ο «χρήσιμος» νεκρός είναι αυτός που προβλέπεται ότι θα δανείσει στον Ζεράρ το όνομά του για να ζήσει εκείνος με αυτό, ενώ το πτώμα του ίδιου -που θα βρει φυσικό θάνατο από εξάντληση- θα οδηγηθεί στο κρεματόριο με τον αριθμό του Ζεράρ... Η προβληματική της σχέσης του «εγώ» με τον «άλλον» εδώ κορυφώνεται: τα όρια του «εγώ» είναι ρευστά, καθώς θα μπορούσε τόσο εύκολα να είναι ο «άλλος»...
Το βιβλίο έχει το βάθος του στοχασμού και συνάμα την ανάλαφρη χάρη της γραφής του Σεμπρούν. Ο κόσμος φαντάζει από τη μια γεμάτος θαύματα και από την άλλη γεμάτος μυστήριο. «Δεν πρέπει να αφήνουμε το θάνατο να καθορίζει ούτε τις πράξεις μας ούτε την ηθική μας».

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Οπωσδήποτε, ο καλύτερος μάρτυρας, ο μόνος αληθινός μάρτυρας στην πραγματικότητα, σύμφωνα πάντα με τους ειδικούς, είναι αυτός που δεν επέζησε, αυτός που ολοκλήρωσε την εμπειρία ως το τέλος, και που έφτασε στο θάνατο. Αλλά ούτε οι ιστορικοί ούτε οι κοινωνιολόγοι δεν κατόρθωσαν ακόμη να επιλύσουν αυτή την αντίφαση: πώς να καλέσουν τους αληθινούς μάρτυρες, τους νεκρούς δηλαδή, στα συμπόσιά τους; Πώς να τους κάνουν να μιλήσουν;» H περιώνυμη ρήση του Αντόρνο ότι μετά το Αουσβιτς δεν θα μπορούσε να υπάρξει πλέον τέχνη διαψεύστηκε περίτρανα, και μάλιστα από εκείνους ακριβώς που η εμπειρία των στρατοπέδων θα έπρεπε να είχε οδηγήσει σε ολοκληρωτική αφασία: τους αυτόπτες μάρτυρες, τους επιζήσαντες in extremis, οι οποίοι επέστρεψαν από την κόλαση με ακρωτηριασμένη την ψυχή, αλλά με τη μνήμη ακέραιη, την οποία αργά ή γρήγορα έθεσαν στην υπηρεσία της γραφής ή μάλλον την εξέθεσαν σε αυτή. Μια πλειάδα συγγραφέων γεννιέται κυριολεκτικά από τη στάχτη των τόπων αυτών, άλλοι αμέσως μετά την επιστροφή τους και άλλοι πολύ αργότερα: ο Πρίμο Λέβι, ο Ζαν Κερόλ, ο Πάουλ Τσέλαν, ο Ζαν Αμερί, ο Ρομπέρ Αντέλμ, ο Ιμρε Κέρτες, ο Χόρχε Σεμπρούν θα καταθέσουν την εμπειρία τους, οπωσδήποτε αυτοβιογραφική, συχνά υπό τη σκέπη της μυθοπλασίας, επιλέγοντας όλες τις μορφές της λογοτεχνίας - ποίηση, δοκίμιο, μυθιστόρημα - για να πουν ο καθένας με τον τρόπο του και στον δικό του χρόνο το άρρητο, το ανείπωτο, το ακατονόμαστο.



H αστείρευτη μνήμη



Αν ο Πρίμο Λέβι γράφει το Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος αμέσως μετά την επιστροφή του από το Αουσβιτς (1947), αν ο Ζαν Κερόλ με το Ο Λάζαρος ανάμεσά μας (1950) εκκενώνει διαμιάς τη θανατηφόρα αυτή μνήμη, ο Σεμπρούν θα χρειαστεί 18 ολόκληρα χρόνια μετά την επιστροφή του για να γράψει το Μεγάλο Ταξίδι (1963), το οποίο θα αποτελέσει και την αφετηρία για μια σειρά ομόκεντρων ή «ομόμνημων» μυθιστορημάτων. Θα ακολουθήσουν: Τι ωραία Κυριακή! (1980), Γραφή ή ζωή (1994), ενώ την ιδιόμορφη αυτή «αναζήτηση του χαμένου χρόνου» φαίνεται να κλείνει το τελευταίο του βιβλίο Ο νεκρός που μας χρειάζεται (2001), αν και η μνήμη μοιάζει εν προκειμένω αστείρευτη, καθ' ότι δεν περιορίζεται μόνο σε αυτά τα μυθιστορήματα αλλά εκβάλλει και σε όλα τα υπόλοιπα. Από το ένα βιβλίο στο άλλο ο Σεμπρούν ολοκληρώνει με επιμονή και επιμέλεια ένα διαρκώς γιγαντούμενο παζλ, που προεκτείνεται προς όλες τις κατευθύνσεις, απεικονίζοντας τα σημαντικότερα γεγονότα της ευρωπαϊκής ιστορίας του 20ού αιώνα - ισπανικός εμφύλιος, γαλλική αντίσταση, γκουλάγκ, δικτατορία του Φράνκο και παράνομη δράση -, ενώ η κεντρική του μορφή δεν είναι άλλη από τη ζοφερή παρουσία του Μπούχενβαλντ.

Αλλο στοιχείο του παζλ, που αλλάζει περίγραμμα αλλά όχι και κώδικα σημασιών, είναι ο άλλος, δεδομένου ότι όλη η μυθοπλασία του Σεμπρούν περιστρέφεται γύρω από το εγώ ως άλλος, ως οντολογική δυνατότητα. H προσωπική ιστορία του συγγραφέα με αποκορύφωση την εμπειρία του Μπούχενβαλντ έχει ασφαλώς συμβάλει τα μέγιστα στη δημιουργία του διώνυμου εγώ-άλλος, που αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της προβληματικής του. Ο άλλος, ο σύντροφος του Μεγάλου Ταξιδιού, γίνεται εδώ, σε αυτό το βιβλίο που ο τίτλος δηλώνει χωρίς περιττές υπεκφυγές το περιεχόμενό του, ο ετοιμοθάνατος με τον οποίον ο αφηγητής-συγγραφέας-μυθιστορηματικό πρόσωπο (η τριαδική αυτή υπόσταση είναι χαρακτηριστικό της γραφής του Σεμπρούν) μοιράζεται πλείστα όσα χαρακτηριστικά: κοινά βιώματα, ηλικία, ιδεολογία, φοιτητική ιδιότητα, λογοτεχνικές συγγένειες, αντιστασιακή δράση, αλλά κυρίως την κλίνη του επικείμενου θανάτου, άκρως πραγματικού για τον έναν, προσποιητού αλλά επίσης ενδεχόμενου για τον άλλον. «Θα ζήσω με το όνομά του, θα πεθάνει με το δικό μου. Θα μου δώσει το θάνατό του με δυο λόγια, για να μπορέσω να συνεχίσω να ζω. Θ' ανταλλάξουμε τα ονόματά μας πράγμα όχι ασήμαντο. Με το δικό μου το όνομα θα φύγει ως καπνός, με το δικό του όνομα θα επιζήσω, αν το κατορθώσω». Αν υπάρχει λοιπόν ταύτιση μάρτυρα και επιζήσαντα είναι στο πρόσωπο αυτό, το οποίο θα ζήσει την ακραία εμπειρία του νεκρού που δεν πέθανε ή του ζωντανού που λίγο έλειψε να πεθάνει. «Αυτός ο ζωντανός νεκρός ήταν ένας νεαρός αδελφός, ίσως ένας σωσίας, ο Doppelganger μου, ένας άλλος εαυτός μου ή ο εαυτός μου ως άλλος. Ηταν η ετερότητα αναγνωρισμένη, η υπαρξιακή ταυτότητα ως δυνατότητα να είσαι άλλος».



Το αλλότριο εγώ



Ενοποιητικό στοιχείο αυτού του πολύμορφου και κατακερματισμένου, ενίοτε αλλότριου, εγώ η λογοτεχνία, η οποία με τη μορφή αναφορών ή παραθεμάτων από τον Ρεμπό ως τον Φόκνερ δημιουργεί έναν ιστό ταυτότητας και συγχρόνως αλληλεγγύης, μεταξύ των μυθιστορηματικών προσώπων. H απαγγελία ποιημάτων στους απόπατους του στρατοπέδου, εικόνα εμβληματική που βρίσκει την αντιστοιχία της στην ποίηση του Ρεμπό, συνιστά μια απόλυτη υπέρβαση, καθοσιώνοντας την παρουσία της λογοτεχνίας μέσα στον πλέον ανίερο τόπο.

Οι λογοτεχνικές παρεισφρήσεις συνοδεύονται επίσης από πλείστες γλωσσικές παρεμβολές, διότι ο Ισπανός Σεμπρούν, που επέλεξε να πολιτογραφηθεί γάλλος συγγραφέας, θέλει στο μυθιστόρημά του αυτό περισσότερο από ό,τι σε όλα τα άλλα να ακούγονται σχεδόν όλες οι γλώσσες της Γηραιάς Ευρώπης: γαλλικά, γερμανικά, ισπανικά, ρωσικά... Το βιβλίο είναι διάτρητο από τις συνειδήσεις των άλλων, ζει τις ζωές των άλλων, πεθαίνει τους θανάτους των άλλων, μιλάει με τις γλώσσες των άλλων. Την αποστολή της μετάφρασης του πολυεπίπεδου λόγου του Σεμπρούν, τον σκόπελο των λογοπαιγνίων και τις ακροβασίες του ανάμεσα στις διάφορες γλώσσες επωμίζεται επαξίως η Οντέτ Βαρών-Βασάρ υπό τη διττή της ιδιότητα, αφενός της έμπειρης μεταφράστριας και διευθύντριας του περιοδικού «Μετάφραση» και αφετέρου της επιμελούς ιστορικού που υπογράφει τις εμπεριστατωμένες σημειώσεις αλλά και το αξιόλογο επίμετρο. Την ελληνική έκδοση οφείλουμε στον εκδοτικό οίκο Εξάντας, στον κατάλογο του οποίου συμπεριλαμβάνονται όλα σχεδόν τα έργα του Σεμπρούν.



Μαρία Παπαδήμα (λέκτορας Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-05-2004