Επανεξετάζοντας την ανισότητα

Τα αιτήματα ισότητας στις κοινωνικές διευθετήσεις συγκροτούν το περιεχόμενο αυτής της πρωτότυπης και οξυδερκούς μονογραφίας, η οποία ασχολείται τόσο με μεθοδολογικά όσο και με ουσιώδη οικονομικο-κοινωνικά ζητήματα. Ο Αμάρτυα Σεν αρχικά εντοπίζει ένα κοινό χαρακτηριστικό σε όλες σχεδόν τις σύγχρονες ηθικές προσεγγίσεις των κοινωνικών διευθετήσεων, οι οποίες (ακόμα και θεωρούμενες «αντιισονομιστικές») απαιτούν ισότητα κάποιου πράγματος που θεωρείται κομβικό κατά τη συγκεκριμένη θεωρία.
Ο συγγραφέας διερευνά διεξοδικά ένα συγκεκριμένο τρόπο απάντησης στο ερώτημα «ισότητα τίνος πράγματος;» και προτείνει να συνδυάσουμε σε μια ανάλυση για την ισότητα την «ελευθερία επίτευξης» στόχων με τα «πραγματικά επιτεύγματα», καθώς και τις «δυνατότητες εκπλήρωσης λειτουργικών στόχων» με τους πραγματικούς λειτουργικούς σκοπούς. Eπίσης εξετάζει τα αιτήματα των κινήτρων και της αποδοτικότητας στο πλαίσιο της αποτίμησης της ανισότητας.
Το βιβλίο αυτό απευθύνεται σε οικονομολόγους και άλλους κοινωνικούς επιστήμονες, καθώς και σε όσους ασχολούνται με την πολιτική θεωρία, την ηθική φιλοσοφία και τη φιλοσοφία του δικαίου.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο τίτλος αυτού του έργου τού γνωστού οικονομολόγου και νομπελίστα Αμάρτια Σεν, μάλλον αποκρύπτει το πλήρες βεληνεκές του. Ο τίτλος που θα ανταποκρίνονταν καλύτερα στο πραγματικό αντικείμενο του έργου θα έπρεπε να είναι «Επανεξετάζοντας τη σχέση της ισότητας με την ελευθερία». Ο συγγραφέας δεν μας προσφέρει μία ακόμα ανάλυση και περιγραφή των λόγων για τους οποίους η ισότητα ή η ελευθερία αποτελούν τους θεμέλιους λίθους της ανθρώπινης ευημερίας, αλλά μία μελέτη που επιχειρεί να καταδείξει τις προϋποθέσεις που μετατρέπουν το αίτημα της ισότητας σε μεταβλητή ελευθερίας δράσης και επιτευγμάτων. Η μέθοδός του βεβαίως δεν είναι ο συγκρητισμός, αλλά η δημιουργία επάλληλων θεωρητικών και μεθοδολογικών στρωμάτων, η μετακίνηση των οποίων φέρνει όλο και πιο κοντά στην ελευθερία το αίτημα της ισότητας. Η πληρότητα αυτού του αιτήματος, αφ' ενός, εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο αυτό διαπερνάται από το αίτημα της ελευθερίας και αφ' ετέρου, από το βαθμό στον οποίο η ελευθερία δράσης συμπληρώνεται από τη διανομή δικαιωμάτων μεταξύ των ανθρώπων.



Οι μεταβλητές της ανισότητας



Σύμφωνα με τον διαπρεπή αλλά και ανήσυχο οικονομολόγο, το αίτημα της ισότητας δεν μπορεί να εξετασθεί αυτοτελώς, παρά μόνον αν ληφθούν υπόψη δύο παράμετροι.

Η πρώτη αφορά το πλήθος των πεδίων στο οποίο γίνονται οι συγκρίσεις των μεταβλητών ισότητας. Από την οπτική γωνία των μεταβλητών ισότητας κάθε ηθικός συλλογισμός περί κοινωνικών ζητημάτων για να είναι ευλογοφανής, πρέπει να περιλαμβάνει κάποιο στοιχειώδες μέλημα ισότητας σε κάποιο πεδίο για όλους. Με βάση αυτή την παραδοχή, ακόμη και το αίτημα του υπερφιλελευθερισμού, που αποδίδει προτεραιότητα στην ίση παροχή εγγυήσεων για εκτεταμένες ελευθερίες, είναι ένα ισονομιστικό αίτημα στο πεδίο των ελευθεριών του ατόμου.

Η δεύτερη παράμετρος αφορά το γεγονός πως κάθε αίτημα ισότητας πρέπει να λαμβάνει υπόψη του την ποικιλομορφία των ανθρώπινων όντων, τα οποία διαφέρουν ως προς την ηλικία, το φύλο, τη σωματική διάπλαση, τις πνευματικές ικανότητες και άλλα χαρακτηριστικά. Αν οι άνθρωποι ήσαν σε όλα ίσοι, τότε η ισότητα σε ένα πεδίο (π.χ. στα εισοδήματα) θα συνεπαγόταν την ισότητα σε όλα τα άλλα πεδία (υγεία, οφέλη, αγαθά, πόρους, ευημερία). Επειδή όμως οι άνθρωποι είναι άνισοι (δεν διστάζει μάλιστα να μας θυμίσει την κλασική και εμβριθέστατη κριτική του Μαρξ στη δικαιοσύνη ως ίση κρίση άνισων πραγμάτων), η ισότητα σε ένα πεδίο συνεπάγεται την ανισότητα σε πολλά άλλα. Εδώ το οποιοδήποτε αίτημα ισονομίας σε ένα επίπεδο προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις ανισότητας σε άλλα πεδία.

Για να ξεφύγουμε απ' αυτό το τούνελ ο συγγραφέας εμπλουτίζει τη σχέση ισότητας - ελευθερίας με δεδομένα που μετριάζουν τα προβλήματα που παράγουν οι παραπάνω δύο παράμετροι. Σημαντική διάκριση αποτελεί η πρότασή του πως οι απαιτήσεις ισότητας πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους την εξάρτηση της θέσης κάθε ανθρώπου από τα πραγματικά του επιτεύγματα. Αυτά τα επιτεύγματα πρέπει να διακρίνονται από την «ελευθερία επίτευξης» του κάθε ατόμου, η οποία εκφράζει τις πραγματικές ελευθερίες που έχουν οι άνθρωποι για να πετύχουν αυτό που εκτιμούν.

Η κριτική τού Σεν στον ωφελιμισμό επικεντρώνεται στο γεγονός πως αυτός περιορίζεται στα επιτεύγματα και στα απορρέοντα απ' αυτά οφέλη. Μια κριτική κατά τη γνώμη μας άδικη, τουλάχιστον όσον αφορά τον Τζον Στιούαρτ Μιλ. Η εστίαση στα επιτεύγματα αμφισβητήθηκε και από τον Ρολς, με την πρωτοκαθεδρία των «πρωταρχικών αγαθών», αλλά και από τον Ντβόρκιν και την κυριαρχία της διανομής των «πόρων». Ο Σεν θεωρεί πως οι δύο αυτές θεωρήσεις βρίσκονται πιο κοντά στο σύνθετο τρόπο προσέγγισης του αιτήματος της ισότητας, αλλά η προτεινόμενη στροφή από τα «επιτεύγματα» προς τα «μέσα επίτευξης» δεν επαρκεί για να κατανοήσουμε το ρόλο της ελευθερίας και της δράσης για την κατανόηση της πολυεδρικής έννοιας της ισότητας.



Η ελευθερία της ισότητας



Η ελευθερία, με τη σειρά της, πρέπει να διακρίνεται όχι μόνο από τα επιτεύγματα, αλλά και από τους πόρους και τα μέσα επίτευξής της. Γι' αυτόν το λόγο η θεωρία της ισότητας του Σεν εφοδιάζεται με τις έννοιες της λειτουργικότητας και των δυνατοτήτων. Οι «λειτουργικότητες» ή οι «λειτουργικοί σκοποί» συνθέτουν τα δεδομένα της ευημερίας ενός προσώπου, δεδομένα που εκτείνονται σε ένα φάσμα από στοιχειώδη πράγματα έως σύνθετα επιτεύγματα. Ο Σεν όμως ενδιαφέρεται για τις δυνατότητες εκπλήρωσης των λειτουργικών σκοπών. Οι λειτουργικοί σκοποί εκπροσωπούν το δυναμικό της ευημερίας ενός ατόμου, ενώ οι «δυνατότητες επίτευξης των λειτουργικών σκοπών» εκφράζουν τη δυναμική της ελευθερίας του προσώπου. Οι δυνατότητες εντοπίζονται στον πυρήνα της ελευθερίας αυτής καθεαυτήν και όχι στα μέσα ή στα οφέλη επίτευξής της. Το κρίσιμο σημείο στην προβληματική τού Σεν για την ενσωμάτωση της έννοιας της ελευθερίας στον ορισμό της ισότητας είναι η διαδρομή από τους λειτουργικούς σκοπούς που συγκροτούν την ευημερία στις δυνατότητες που συμβολίζουν την ελευθερία επίτευξης της ευημερίας.

Στη συνέχεια το ενδιαφέρον του στρέφεται και προς ενέργειες που δεν συνδέονται μόνο με την «ελευθερία επίτευξης προσωπικής ευημερίας», αλλά με εκείνη την «ελευθερία δράσης» που επιδιώκει την πραγματοποίηση επιτευγμάτων που αφορούν συλλογικούς και όχι προσωπικούς στόχους. Με αυτόν τον τρόπο ο συγγραφέας συνδέει, αφ' ενός, την ατομική με τη συλλογική ευημερία εμβολιάζοντας την ατομική ηθική με σκοπούς της πολιτικής ηθικής, ενώ αφ' ετέρου, ανοίγει και τη συζήτηση για τις περιπτώσεις σύγκρουσης μεταξύ ελευθερίας και ευημερίας. Για παράδειγμα, η ελευθερία δράσης κατά των παραγόντων που δημιουργούν τις τεράστιες ανισότητες ή με άλλα λόγια η ελευθερία στράτευσης υπέρ του κοινού αγαθού πολλές φορές μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της «ελευθερίας προσωπικής ευημερίας». Από την άλλη, όμως, η αποτυχία μιας δράσης υπέρ του γενικού καλού μπορεί να οδηγήσει και σε απώλεια ατομικής ευημερίας.

Η θεωρία αξιολόγησης της ανισότητας συνδέεται με την κριτική τού συγγραφέα σε εκείνες τις αντιλήψεις που εκλαμβάνουν τη φτώχεια μόνον ως έλλειψη εισοδημάτων. Ο οικονομολόγος Σεν μας προειδοποιεί πως αν και το εισόδημα αποτελεί σημαντικό δείκτη για τη φτώχεια, δεν είναι και ο κυριότερος. Γι' αυτόν η φτώχεια συνδέεται περισσότερο με τη στέρηση δυνατοτήτων για την επίτευξη των λειτουργικών σκοπών και όχι τόσο με την αδυναμία ικανοποίησης των «βασικών αναγκών». Η φτώχεια δεν μπορεί να μετρηθεί μόνο σε σχέση με το εισόδημα, αλλά και σε σχέση με τις δυνατότητες ικανοποίησης των αναγκών που έχουν άνθρωποι με ίσο εισόδημα και διαφορετικά χαρακτηριστικά. Η απόδοση ιδιαίτερης σημασίας στον προσδιορισμό της φτώχειας ως στέρηση δυνατοτήτων επιτρέπει να αναδειχθούν τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι ειδικές κατηγορίες, όπως οι γυναίκες, τα άτομα με αναπηρίες, τα άτομα που αντιμετωπίζουν φυλετικές και θρησκευτικές διακρίσεις κ.ά. Η παράμετρος που θεωρεί πως η αδυναμία απόκτησης εισοδήματος πρέπει να συνδυαστεί με την αδυναμία αξιοποίησης εισοδήματος επιτρέπει να αναδειχτεί η σημαντική ανάπτυξη της φτώχειας ως στέρηση δυνατοτήτων και εντός των πλούσιων κρατών. Η δήθεν σχετικοποίηση της φτώχειας, που αποδίδεται στον Αμάρτια Σεν, μάλλον προσθέτει περισσότερα καθήκοντα σ' όσους ενδιαφέρονται για την καταπολέμηση της φτώχειας σε παγκόσμιο επίπεδο.

Η συμβολή τού Σεν στη θεωρία της ισότητας δεν είναι μόνον ο εμπλουτισμός αυτής της έννοιας με το αξιακό βάρος της ελευθερίας, ούτε ακόμη η σύνδεση της ευημερίας με την ελευθερία δράσης, αλλά κυρίως ο εμβολιασμός του ατομικού συμφέροντος με τις αξίες των πανανθρώπινων ιδανικών και η σύνδεση της ανισότητας και της φτώχειας με ταξικές, φυλετικές και άλλες κατηγοριοποιήσεις. Ο συγγραφέας δεν παραλείπει να αναφερθεί και στην ανάγκη να μη θεωρήσουμε την ισότητα το μοναδικό μέλημα παραμελώντας άλλες ανάγκες, όπως, για παράδειγμα, ο συνδυασμός των αναδιανεμητικών πολιτικών με πολιτικές ενίσχυσης της ανάπτυξης και της αποδοτικότητας. Στις ελλείψεις του ίσως μπορεί κανείς να εντοπίσει την υποτίμηση της κυρίαρχης σημασίας του εισοδήματος, καθώς και αυτό που αποτελεί το ισχυρό σημείο του Ρολς, τον προσδιορισμό των «πρωταρχικών αγαθών» και κατά συνέπεια και της ισότητας ως σύνολο δικαιωμάτων και όχι μόνον ως σχέση μεταβλητών. Μια άλλη έλλειψη απορρέουσα από τις προηγούμενες (αν και ο ίδιος θα μπορούσε να υποστηρίξει πως ενυπάρχει άρρητα στο συνολικό του έργο) αποτελεί η απουσία σύνδεσης του αιτήματος της ισότητας με ένα συνολικό αίτημα κοινωνικής δικαιοσύνης και χειραφέτησης.

Είναι όμως άδικο να μεμφόμαστε τον Σεν γιατί δεν προτείνει λύσεις για θέματα που κάποιοι άλλοι τα θεωρούν δικά τους πεδία, τα οποία όμως τα θυσιάζουν στο βωμό του βερμπαλισμού. Το βιβλίο πλουτίζει ο πρόλογος του Νίκου Κοτζιά, ο οποίος με μεθοδικό τρόπο περιγράφει τα κύρια σημεία της θεωρητικής σύνθεσης του Σεν, ενώ ταυτόχρονα τονίζει τη σημασία αυτού του έργου για τη χάραξη στρατηγικών υπέρ της ισότητας.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/04/2005