Η ανάπτυξη ως ελευθερία

Ο Αμάρτυα Σεν, που τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ της Οικονομικής Επιστήμης το 1998, παρουσιάζει ένα έργο-ορόσημο, που θέτει την ατομική ελευθερία στον πυρήνα μιας περιεκτικής ανάλυσης για τη σύγχρονη οικονομία. Ο ρόλος των διαφόρων θεσμών -της αγοράς, του κράτους, των μέσων ενημέρωσης, των αντιπολιτευτικών ομάδων και των μη κυβερνητικών οργανώσεων- εξετάζεται σε ένα ευρύ, ολοκληρωμένο πλαίσιο. Το έργο αυτό εστιάζει στην ελευθερία, την οποία θεωρεί τόσο ως βασικό σκοπό, όσο και ως το πλέον αποτελεσματικό μέσο στήριξης του οικονομικού βίου και καταπολέμησης της φτώχειας και της ανασφάλειας στο σύγχρονο κόσμο. Αποτελεί δε πρότυπο μιας εκ θεμελίων αλλαγής στην κατανόηση των αιτημάτων που θέτει η οικονομική ανάπτυξη -για πλούσιους και φτωχούς- στον εικοστό πρώτο αιώνα.

Από το οπισφόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο γνωστός πολυγραφότατος οικονομολόγος και νομπελίστας Αμάρτια Σεν, με κάθε έργο του διαψεύδει πως η οικονομική επιστήμη είναι μια πληκτική επιστήμη πινάκων και διαγραμμάτων, μια τεχνοκρατική επιστήμη αποστασιοποιημένη από την αξιολόγηση των κοινωνικών προβλημάτων. Η οικονομική επιστήμη στα έργα του Σεν είναι αφενός μια απολαυστική επιστήμη με πολλά παραδείγματα και ιστορικές αναφορές και αφετέρου είναι μια επιστήμη που τίποτα το ανθρώπινο δεν της είναι ξένο.

Στο έργο τού Σεν, το πολιτικό, το πολιτισμικό, το ιδεολογικό και το οικονομικό επίπεδο είναι αλληλοσυμπληρούμενες πλευρές του ενιαίου κοινωνικού χώρου, του οποίου οι δύο πυλώνες είναι η ισότητα και η ελευθερία. Η διαφορά του Σεν από άλλους οικονομολόγους δεν είναι απλώς υφολογική ούτε μόνο μεθοδολογική, αλλά και ουσιαστική. Χωρίς να το αναφέρει ρητά, ο οικονομολόγος Σεν απορρίπτει τη διάκριση των κοινωνικών φαινομένων σε διαφορετικά επίπεδα, μια διάκριση πολύ αγαπητή στη λειτουργιστική κοινωνιολογία. Αυτή η διάκριση θεωρείται ως μια αναγκαία επιστημονική αφαίρεση. Ο Σεν όμως έχει βαλθεί να αποδείξει πως η χρήση αυτής της αφαίρεσης δεν είναι απαραίτητη για την επιστήμη.

Με αυτό το έργο, το οποίο βασίζεται σε πέντε διαλέξεις που έδωσε στην Παγκόσμια Τράπεζα το 1996, τοποθετεί ένα ακόμη σημαντικό βέλος στην επιστημονική του φαρέτρα. Θεωρεί εντελώς άστοχο το ερώτημα αν μπορεί η ελευθερία να συμβάλλει στην ανάπτυξη, αφού κατά τη γνώμη του δεν υπάρχει ανάπτυξη εκεί όπου απουσιάζει η ελευθερία. Η ανάπτυξη αποτελεί μια διαδικασία επέκτασης των πραγματικών ελευθεριών. Ο συγγραφέας διευκρινίζει πως κριτήρια όπως το ΑΕΠ, τα ατομικά εισοδήματα, ο πλούτος επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την επέκταση των ελευθεριών, από την άλλη όμως το ξεδίπλωμα των ελευθεριών εξαρτάται από συνιστώσες όπως είναι η κοινωνική φροντίδα στην υγεία, η παιδεία, τα δικαιώματα του πολίτη, η συμμετοχή στο δημόσιο διάλογο και έλεγχο.

Ο Σεν στα προηγούμενα έργα του υποστήριζε πως η ελευθερία πρέπει να διακρίνεται από τα επιτεύγματα, αλλά και από τους πόρους και τα μέσα που απαιτούνται για την επίτευξή της. Η θεωρία της ισότητας του Σεν στηριζόταν στις έννοιες τής λειτουργικότητας και των δυνατοτήτων για την κατάκτηση της αναπτυσσόμενης, στο πλαίσιο τής ελευθερίας, ισότητας. Η θεωρία της ανάπτυξης ως ελευθερίας πιάνει το νήμα από αυτό ακριβώς το σημείο. Η ελευθερία εξετάζεται από δυο οπτικές γωνίες. Η πρώτη αφορά τη διεύρυνση των ελευθεριών, οι οποίες αντιμετωπίζονται ως μέτρο αξιολόγησης του βαθμού ανάπτυξης των ευκαιριών που προσφέρονται σε κάθε άτομο. Η δεύτερη αφορά την εργαλειακή διάσταση των ελευθεριών ως μέσο για την ανάδειξη της αυτεξουσιότητας του ανθρώπου. Κριτήριο αυτής της διάστασης είναι η ανάπτυξη της ατομικής πρωτοβουλίας και της κοινωνικής αποτελεσματικότητας.



Η ελευθερία ως σκοπός και μέσο της ανάπτυξης



Στη συνέχεια εστιάζει την ανάλυσή του στους σκοπούς και τα μέσα της ανάπτυξης. Η ελευθερία αντιμετωπίζεται τόσο ως ο θεμελιώδης σκοπός όσο και ως το κύριο μέσο της ανάπτυξης. Η ελευθερία ως σκοπός αποτελεί συστατικό στοιχείο της ανάπτυξης. Αυτή η συστατική πλευρά αφορά την ανάδειξη των στοιχειωδών δυνατοτήτων που πρέπει να έχει κάθε άτομο για να διάγει μια ανθρώπινη ζωή. Η ελευθερία ως μέσο αποτελεσματικότητας αποτελείται από πέντε είδη «εργαλειακών ελευθεριών». Αυτές οι ελευθερίες είναι πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές ευκαιρίες, εγγυήσεις διαφάνειας και προστατευτικής ασφάλειας και εξετάζονται ως μια αλληλοϋποστηριζόμενη ενότητα. Ο εργαλειακός ρόλος της ελευθερίας αφορά στον τρόπο με τον οποίο τα δικαιώματα και οι ευκαιρίες συμβάλλουν στην προώθηση της ανάπτυξης. Κάθε αναπτυξιακή πολιτική πρέπει να λαμβάνει υπόψη την αλληλοσύνδεση και συμπληρωματικότητα δυνατοτήτων και δικαιωμάτων ή αλλιώς σκοπών και μέσων.

Ο Σεν επιδιώκει να δημιουργήσει μια θεωρία για την ανάπτυξη που θα ενσωματώνει περισσότερες πληροφορίες για τη διάσταση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ενώ αναφέρεται στα πλεονεκτήματα και τις θετικές πλευρές του ωφελιμισμού, του φιλελευθερισμού και της θεωρίας της κοινωνικής δικαιοσύνης του Τζον Ρολς, ταυτόχρονα με μεθοδικό και συγκροτημένο τρόπο εστιάζει την κριτική του στην αδυναμία αυτών των θεωριών να δώσουν τις κατάλληλες πληροφορίες για μια κανονιστική αξιολόγηση της δικαιοσύνης. Ο μεγάλος οικονομολόγος υποβάλλει σε κριτική τις θεωρίες που εξετάζουν τα οφέλη ανεξάρτητα από τη διανομή τους, τις ελευθερίες που παραβλέπουν τις οικονομικές ανάγκες, τον κόσμο των δικαιωματικών αξιώσεων που αδιαφορεί για τα αποτελέσματα αυτών των αξιώσεων και τον ρολσιανό κόσμο των «πρωταρχικών αγαθών», που δεν ενδιαφέρεται για τις δυνατότητες των ανθρώπων και την ποικιλία των ανθρώπινων τύπων και αναγκών. Ολα αυτά πιστεύει πως δεν είναι σε θέση να δημιουργήσουν μια πλήρη βάση πληροφοριών για την αξιολόγηση της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Ο κόσμος του Σεν αντιμετωπίζει την ελευθερία όχι ως ένα, έστω το πιο βασικό, κριτήριο της κοινωνικής δικαιοσύνης, ανάπτυξης και ισότητας, αλλά ως λειτουργικό και συστατικό στοιχείο των ανθρώπινων δυνατοτήτων. Σημαντικό κριτήριο για τη δικαιοσύνη δεν είναι οι ωφέλειες ή οι ευκαιρίες, ούτε τα βασικά αγαθά, αλλά η δυνατότητα του κάθε ανθρώπου να επιλέξει τη ζωή που εκτιμά. Η προσέγγιση βάσει των δυνατοτήτων συνιστά μια πληρέστερη βάση πληροφοριών, γιατί ενημερώνει τον ερευνητή αλλά και τον πολιτικό για τις λειτουργίες που πραγματοποιεί και είναι πραγματικά ικανό να κάνει κάθε άτομο, αλλά και για το σύνολο των εναλλακτικών επιλογών που διαθέτει.

Με βάση αυτή τη μεθοδολογική προσέγγιση, ο συγγραφέας αντιμετωπίζει τη φτώχεια ως στέρηση δυνατοτήτων και όχι απλώς ως στέρηση εισοδήματος ή αγαθών. Οι δυνατότητες που αποτελούν τη βάση αξιολόγησης του επιπέδου προόδου μιας κοινωνίας αφορούν την προστασία από την πείνα, την ένδεια, τους λιμούς, την κοινωνική ασφάλεια και προστασία, τη φροντίδα για την υγεία, την εκπαίδευση και συνεχή κατάρτιση, αλλά και δυνατότητες που αφορούν την ανάπτυξη της δημοκρατίας, τον δημόσιο διάλογο, την ισότητα των γυναικών, την προστασία των παιδιών και των μεταναστών. Βασική παράμετρος σε όλο το έργο τού Σεν είναι η αναζήτηση ισορροπιών μεταξύ της ελευθερίας της αγοράς και της προάσπισης της σημασίας των δημόσιων αγαθών, αυτών δηλαδή των αγαθών που καταναλώνονται ομαδικά και όχι ατομικά ή με μεικτό τρόπο (π.χ. μόρφωση).

Η αναγνώριση της αποτελεσματικότητας των αγορών δεν του κρύβει το δάσος των κοινωνικών επιπτώσεών τους. Γι' αυτό άλλωστε θεωρεί πως η αναγκαία πολιτική για τη μείωση των ελλειμμάτων του προϋπολογισμού δεν πρέπει να στοχεύει στον μηδενισμό τους αδιαφορώντας για το κοινωνικό κόστος. Οταν ο Σεν υπερασπίζεται την αγορά δεν εστιάζει τόσο στα αποτελέσματα αλλά στην απελευθέρωση που προκύπτει από την ελευθερία των συναλλαγών και της απασχόλησης Αυτή την ελευθερία από την προσωπική εξάρτηση, που εκπροσωπούσαν οι προκαπιταλιστικές μορφές απασχόλησης, χαιρέτησε και ο Μαρξ. Μόνο που βεβαίως ο Μαρξ συμπλήρωνε, πολύ σωστά, πως η προσωπική ανεξαρτησία των καπιταλιστικών σχέσεων συνοδεύεται και από μια εμπράγματη εξάρτηση.

Ο Σεν στηρίζεται σε πλήθος ερευνών και στοιχείων από τον Τρίτο Κόσμο, κυρίως από Ασία και Αφρική, για να τεκμηριώσει τη θέση του πως η ελευθερία είναι συστατικό και λειτουργικό στοιχείο της ανάπτυξης. Αξίζει ιδιαίτερα να σταθεί κανείς στην άποψη του συγγραφέα για τη σημασία της δημοκρατίας, της αυτεξουσιότητας των γυναικών, των ανθρώπινων δικαιωμάτων όχι μόνο ως συστατικών στοιχείων και εργαλείων της ανάπτυξης αλλά και ως οικουμενικών και όχι μόνο δυτικών αξιών. Ιδιαίτερη σημασία αποδίδει στη δημοκρατία και τον δημόσιο διάλογο ως μέσα για την αποφυγή φαινομένων όπως είναι οι λιμοί, η υψηλή θνησιμότητα σε συνδυασμό με μεγάλη γονιμότητα στον Τρίτο Κόσμο και η ανισότητα στις σχέσεις των δύο φύλων.

Τον συγγραφέα απασχολούν οι επιπτώσεις της κοινωνικής ανισότητας και ανελευθερίας, όχι όμως το κοινωνικο-οικονομικό υπόβαθρο τους. Ο Σεν ασκεί κριτική στις άλλες θεωρίες για την κοινωνική δικαιοσύνη, διαπιστώνοντας την αδιαφορία τους για τις επιπτώσεις στις δυνατότητες των ανθρώπων, ο ίδιος όμως αποφεύγει να διεισδύσει στις σχέσεις που γεννούν την απουσία δυνατοτήτων. Και αυτές οι σχέσεις δεν είναι άλλες από τη σχέση κεφαλαίου-εργασίας, όπως αυτή με διάφορες αναδιαρθρώσεις αναπτύσσεται στο πλαίσιο κάθε καπιταλιστικού σχηματισμού.

Από την άλλη όμως ποτέ δεν πρέπει να ξεχνάμε πως το μήνυμά του δεν σταματά στον τονισμό της αξίας τής προσωπικής ελευθερίας και της ελευθερίας ως ανάπτυξης, αλλά συμπληρώνεται και με τη σημασία της ισότητας στην ελευθερία. Η κοινωνία, υποστηρίζει, δεν μπορεί να εγγυηθεί την ελευθερία του καθενός, αν δεν εγγυηθεί την ελευθερία και την ισότητα όλων. Το βιβλίο πλουτίζει ο πρόλογος του Νίκου Κοτζιά, ο οποίος δεν συνοψίζει μόνο τις κεντρικές θέσεις του Σεν αλλά προχωρά και σε μια δική του ανάλυση των διπόλων της ελευθερίας και των αντιφάσεών τους.

Είναι περιττό να τονίσουμε πως όσοι ενδιαφέρονται να αναζητήσουν πολιτικές που θα υπερβαίνουν τις κοινοτοπίες του καθημερινού πολιτικού λόγου, θα βρουν σ' αυτό το βιβλίο ένα πολύτιμο και απολαυστικό σύντροφο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/08/2006