Διασχίζοντας τον παράδεισο

Κριτική
Για να διασχίσεις τον παράδεισο που λέγεται Αμερική, μπορείς να οδηγήσεις μια Σέβι, μια λιμουζίνα, ένα σαραβαλιασμένο φορτηγάκι Ιντερνάσιοναλ, να πάρεις το τρένο ή να καβαλήσεις ένα κοκαλιάρικο Μάστανγκ. Με ματιά κινηματογραφική ο Σαμ Σέπαρντ -διάσημος ανά τον κόσμο για τα θεατρικά του έργα- φτιάχνει το παζλ μιας Αμερικής που ψάχνει την ταυτότητά της κι αυτό που εντέλει μένει είναι η εικόνα ενός νομίσματος που το στρίβεις στον αέρα, χωρίς να ξέρεις τι θα σου παρουσιάσει κάθε φορά η άλλη του όψη.



«Η έρημος είναι μια παρόρμηση» γράφει κάπου ο Ντον ΝτεΛίλο στο τελευταίο μυθιστόρημά του «Υπόκοσμος». Η φράση θα μπορούσε κάλλιστα να συνοδεύει ως υπότιτλος το εξώφυλλο της αμερικανικής έκδοσης του τελευταίου βιβλίου του Σαμ Σέπαρντ: σε μια αχανή, αμμώδη ερημική έκταση τέσσερις μοναχικοί ταξιδιώτες ποδηλατούν χωρίς συγκεκριμένο στόχο· μπροστά τους ο ανοιχτός ορίζοντας και πίσω η σκιά τους. Η φωτογραφία που κοσμεί την ελληνική έκδοση του «Διασχίζοντας τον Παράδεισο» («Cruising Paradise») προκαλεί ανάλογους συνειρμούς: ουρανός, ανοιχτός ορίζοντας, έρημος και η ανθρώπινη παρουσία συμβολίζεται με την απουσία· μια μοναχική μπασκέτα σε ανάμνηση αυτού που έφυγε και σε αναμονή αυτού που θα έρθει. Ακολουθώντας την αμερικανική παράδοση της περιπλάνησης και της αναζήτησης, το βιβλίο αποτελεί ένα συγγραφικό road movie, αποτελούμενο από σαράντα σύντομα αφηγήματα - κινηματογραφικές στιγμές.


Ο Σάμιουελ Σέπαρντ Ρότζερς γεννήθηκε το 1943 στο Φορντ Σέρινταν του Ιλινόι. Η ώς σήμερα προσφορά του στη σύγχρονη αμερικανική κουλτούρα έχει πολλές πτυχές και ακόμη περισσότερες διακρίσεις: θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός, σεναριογράφος και λογοτέχνης, ο Σέπαρντ έχει τιμηθεί με το βραβείο Όμπι για ένδεκα από τα πάνω από σαράντα πέντε θεατρικά έργα του· ανάμεσα σε αυτά «Το θαμμένο παιδί», το οποίο κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ το 1979 και φέτος ανεβαίνει ξανά στο Μπρόντγουεϊ. Το 1984 ήταν υποψήφιος για Όσκαρ για την ερμηνεία του στην ταινία του Φίλιπ Κάουφμαν «Οι κατάλληλοι άνθρωποι», χάρη στην οποία δοξάστηκε ως ο νέος Γκάρι Κούπερ, και την ίδια χρονιά το σενάριό του για την ταινία «Παρίσι - Τέξας» σε σκηνοθεσία Βιμ Βέντερς κέρδισε τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες. Ο ίδιος εξελέγη στην Αμερικανική Ακαδημία Γραμμάτων και Τεχνών το 1986 ενώ το 1994 μπήκε στο Theatre Hall of Fame.


Από το 1965, όταν έγραψε το πρώτο θεατρικό έργο του με τίτλο «Σικάγο», ώς σήμερα η θεματολογία των έργων του Σέπαρντ έχει υποστεί αρκετές διακυμάνσεις. Περί τα μέσα της δεκαετίας του '70 εγκαταλείπει την εποχή όπου με την οπτική γωνία της νεανικής αμφισβήτησης ασκεί αυστηρή κριτική στη βιομηχανοποίηση της καλλιτεχνικής ζωής της Αμερικής, χαρακτηρίζοντας τα πρώτα έργα του «χρονικά μιας παρόρμησης που αναπαριστούν έναν κόσμο χάους και υποκειμενικότητας». Υιοθετώντας ένα πιο ρεαλιστικό ύφος γραφής θίγει το ζήτημα των οικογενειακών σχέσεων, των παθιασμένων δεσμών αίματος και αγχιστείας που διέπουν τη σχέση ανάμεσα σε πατέρα και γιο, αδελφό με αδελφό, άντρα με γυναίκα. Από τα μέσα της δεκαετίας του '80 όμως το έργο του δείχνει να ωριμάζει καθώς περιλαμβάνει όλες τις προηγούμενες θεματικές ενότητες.


Το «Διασχίζοντας τον Παράδεισο» κυκλοφόρησε στην Αμερική το 1996 και αποτελεί γνήσιο πνευματικό τέκνο της τελευταίας περιόδου του έργου του συγγραφέα. Βασικός άξονας των αφηγημάτων είναι η χρονική και τοπική περιπλάνηση. Το ρήμα «διασχίζοντας» αποτελεί την ελληνική απόδοση του αγγλικού «cruise», ενός ρήματος που ­μεταξύ άλλων­ μεταφράζεται και ως «πάω αργά αναζητώντας πελάτες». Αναλαμβάνοντας τον ρόλο του οδηγού, ο Σέπαρντ σταματά και συλλαμβάνει τους πελάτες-επίδοξους ήρωές του σε ένα διάστημα χρόνου που εκτείνεται από τη δεκαετία του '50 ώς σήμερα, εναλλάσσοντας την εικόνα της Αγριας Δύσης των ράντζων, των ερήμων και των άγριων φαραγγιών με αυτήν των μοτέλ και των γρήγορων και ανοιχτών αμερικανικών λεωφόρων. Μέσα στα διαφορετικά αυτά περιβάλλοντα ζωντανεύει ένας κόσμος ετερόκλητων χαρακτήρων: καουμπόις, ηθοποιοί, φερέλπιδες ντετέκτιβ, σερβιτόρες, κορίτσια με τατουάζ, βιολιστές, λευκοί και νέγροι, Μεξικανοί και Ινδιάνοι. Σε ένα δεύτερο επίπεδο η έννοια της περιπλάνησης ανιχνεύεται και στο χρονικό της συγγραφής: από το 1989 ως το 1995 ο Σέπαρντ έγραψε τα μέρη του βιβλίου του σε στάση ή σε διαδρομή ανάμεσα σε Τέξας, Μεξικό, Βιρτζίνια, Νότιο Ντακότα, Λος Αντζελες, Κεντάκι, Νέα Υόρκη, Αριζόνα και Χόλιγουντ.


«Σκέφτηκε ότι, αν περιπλανιόταν για πολλή ώρα, θα χανόταν για τα καλά. Θα χανόταν τόσο απελπιστικά που θα αναγκαζόταν να μπει σε κάποιο άγνωστο ως τώρα κομμάτι του εαυτού του. Κάποιο κομμάτι που θα αναγκαζόταν να γνωρίσει. Η προοπτική τον ενθουσίασε και τον κατατρόμαξε» διαπιστώνει ένας από τους ήρωες του Σέπαρντ στο αφήγημα «Σκόνη». Η αναζήτηση της ταυτότητας και η αμφιθυμία που αυτή προκαλεί είναι ένα από τα βασικά θέματα του βιβλίου. Συναφές είναι και το ζήτημα της σύγκρουσης και της εναλλαγής των γενεών: ένας έφηβος εντοπίζει τη διαφορά ανάμεσα σε αυτόν και στον φίλο του σε κάποιο «μυστικό» πρότυπο ιδεών και συμπεριφοράς, προερχόμενο από τους γονείς τους, τους «ανθρώπους που θεωρούσαμε γνήσιους και δεδομένους» («Στο φυσικό τους περιβάλλον»)· ένας άντρας χάνει την αίσθηση της ατομικότητάς του καθώς το κεφάλι του κατακλύζεται από τις εικόνες των προγόνων του («Ο αυτοδημιούργητος άνθρωπος»)· στο ομώνυμο με τον τίτλο του βιβλίου αφήγημα ένα παιδί ψάχνει να βρει το κρεβάτι του μοτέλ όπου κάηκε ο πατέρας του για να το σύρει, να το πετάξει σε ένα φαράγγι και να το ξανακάψει, παρατηρώντας ότι «μερικοί άνθρωποι πρέπει να καίγονται δύο φορές».


Προσπαθώντας να ξεφύγουν από ένα παρελθόν που φαίνεται να τους δημιουργεί ένα αίσθημα ασφυξίας, οι ήρωες του Σέπαρντ αναπτύσσουν την ανάγκη της διαρκούς μετακίνησης. Η μετακίνηση αυτή όμως πραγματοποιείται αποκλειστικά σε οριζόντιο επίπεδο: με αυτοκίνητο ή με τρένο, με άλογο ή με μηχανή, αφήνουν την εναλλαγή των παραστάσεων να αντικατοπτρίζεται επάνω τους. Τα ταξίδια με αεροπλάνο τούς δημιουργούν μια αίσθηση πανικού: «Νιώθω να με κυριεύει ένας ίλιγγος που καθόλου δεν καταλαβαίνω (...), η ανικανότητα να ελέγξω εικόνες του μυαλού μου για αποχαυνωτικά ύψη· και τα συναισθήματα που έπονται και σχετίζονται με τις εικόνες αυτές» («Αέναη πτώση»). Η αδυναμία αντιμετώπισης των συναισθημάτων τούς αφήνει την αίσθηση μιας μόνιμης παρεξήγησης: ανίκανοι να συλλάβουν τον εαυτό τους ως ολότητα, καταφεύγουν συχνά στη φυγή και στην αποστασιοποίηση. Μία περίεργη σχέση αναπτύσσεται ανάμεσα στον ταξιδιώτη και στον ηθοποιό· υπό το κάλυμμα της απομάκρυνσης ή του ρόλου κρύβεται το αίτημα για απομόνωση και παύση. «Το μόνο που θέλω είναι να με αφήσουν στην ησυχία μου» δηλώνει ο γάλλος συγγραφέας Λουί Φερντινάν Σέλιν στην τελευταία του συνέντευξη («Φόρος τιμής στον Σελίν»), ενώ το αφήγημα με τίτλο «Αυτοσχεδιασμοί» συμπληρώνεται με μια παρατήρηση του Μάρλον Μπράντο: «Μόνο και μόνο επειδή λένε "Δράση!" δεν σημαίνει ότι πρέπει να κάνεις κάτι».


Πίσω από όλες αυτές τις ψυχολογικές διακυμάνσεις των ηρώων του ο Σέπαρντ μας παρέχει την εικόνα μιας Αμερικής για την οποία δεν κρύβει την πικρία του: «Θα δεις τι έχει να γίνει σ' αυτή τη χώρα σε δέκα - δεκαπέντε χρόνια. Μπορεί και νωρίτερα. Φυλή βλαμμένων θα βγει. Ούτε τα ονόματά τους δεν θα μπορούν να προφέρουν. Εδώ τώρα και ούτε τα παντελόνια τους δεν θα μπορούν να σηκώσουν» παρατηρεί ο ήρωας στο κείμενο «Ο πακεταδόρος», ενώ σε κάποιο άλλο σημείο ο αφηγητής, στη διάρκεια της περιπλάνησής του σε μια περιοχή του Μεξικού, διαπιστώνει ότι «ξαφνικά όλα είναι ανθρώπινα και η Αμερική έχει παραμεριστεί» («Ο Σπένσερ Τρέισι δεν έχει πεθάνει»). Η οπτική γωνία είναι ως επί το πλείστον ανδρική και η γραφή του συγγραφέα αδρή και ολιγόλογη. Η μετάφραση είναι ικανοποιητική, ωστόσο η γυναικεία απόδοση μιας τόσο αυστηρά αρρενωπής οπτικής γωνίας ενδέχεται να αφαιρεί από το ελληνικό κείμενο κάποιο ποσοστό πιστότητας.

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 11-01-1998