Η τρέλα του Πινοτσέτ

"Ένα βράδυ, τέλη Οκτωβρίου του 1973, ο ταξίαρχος Ουάσινγκτον Καράσκο Φερνάντες επισκέφθηκε τις αίθουσες βασανιστηρίων του συντάγματος Τουκάπελ, στο Τεμούκο. Εγώ κι άλλοι τέσσερις ήμαστε κρεμασμένοι απ' τους καρπούς, σαν σφαχτάρια, κι ο ταξίαρχο μας επιθεωρούσε με βλέμμα κριτικό. Φορούσε στολή εκστρατείας, και στη ζώνη του κρεμόταν το υπηρεσιακό του περίστροφο. Αμέσως ήρθε κοντά μας κι έδωσε στον καθένα μας από ένα ελαφρό σπρώξιμο, που μας έκανε να ταλαντευτούμε σαν εκκρεμή. Ύστερα μας ρώτησε αν χρειαζόμασταν τίποτα. Ένας από μας (ορκίζομαι ότι ήταν ένας δημοτικός σύμβουλος απ' το Καράουε που, κατά σύμπτωσιν, λεγόταν κι αυτός Σεπούλβεδα) του απάντησε: «Μήπως θα μπορούσατε να πλησιάσετε το πάτωμα στα πόδια μας;»"





ΚΡΙΤΙΚΗ



«..Αλλα ελαττώματα είχε ο Αλιέντε και τα κάνω δώρο στον Λαφουρκάδε: αγαπούσε τις γυναίκες -όλες, έπινε Chivas 12 ετών, του άρεσε ο χυμός καρύδας Copelia, σιχαινόταν την ποίηση του Νερούδα, ενώ θαύμαζε, π.χ. τον (Ισπανό ποιητή) Λεόν Φελίπε. Συνήθιζε να λέει πως ένα ήταν το κρασί, το κόκκινο -όλα τ' άλλα ήσαν απομιμήσεις. Εκανε συλλογή ιταλικές γραβάτες. Τρελαινόταν για καλές μακαρονάδες, ήταν εξαιρετικός ιππέας και θεωρούσε τη φιλία ιερή. Η πολιτική του σκέψη ήταν πιο κοντά στον Γκράμσι παρά στον Μαρξ. Και η γενιά μου, που είχε δώσει συγγραφείς πληθωρικούς και προικισμένους σε βιομηχανικές ποσότητες, είδε στο πρόσωπό του όχι τόσο έναν αρχηγό όσο έναν σύντροφο που την καταλάβαινε...»



Αυτό είναι ένα απόσπασμα από τις αγαπητικές φράσεις υπέρ του Σαλαβαδόρ Αλιέντε που περιλαμβάνει στο τελευταίο του μικρό βιβλίο με 22 άρθρα - καταγγελίες εις βάρος του πρώην δικτάτορα Πινοτσέτ, ο πασίγνωστος Χιλιανός συγγραφέας Λουίς Σεπούλβεδα (1949). Τα κείμενα έχουν γραφτεί σε εφημερίδες κυρίως κατά την περίοδο της σύλληψης στην Ευρώπη του πρώην «εξολοθρευτή» χουντικού και αμέσως μετά, όταν αυτός ο τελευταίος απελάθηκε στην χώρα που αιματοκύλισε.

Ο Σεπούλβεδα ανήκει στη νεότερη γενιά των Λατινοαμερικανών συγγραφέων, της οποίας ένα μέρος καλλιεργεί συστηματικά, θα έλεγα, και το πολιτικό στοιχείο στη γραφή της. Μαζί, δηλαδή, με το λυρικό και ποιητικό -όχι απαραίτητα το «μαγικό/ρεαλιστικό»- ορισμένοι ισπανόφωνοι πεζογράφοι δίνουν βάρος και στο πολιτικό στοιχείο, όπως εξάλλου κάνει και ένας από τους «γενάρχες» ο Γκ. Γκαρσία Μάρκες (ο οποίος, βέβαια, ανήκει σε άλλη Σχολή εάν δούμε το θέμα στενά γραμματολογικά).

Ο πολύ κινητικός Χιλιανός συγγραφέας μας, που τον γνωρίσαμε σχετικά πρόσφατα σε μία από τις επισκέψεις του στην Ελλάδα, είναι ένα είδος αγκιτάτορα - συγγραφέα, ένα πρόσωπο με πλούσια πολιτική δράση κατά την περίοδο κυρίως της προεδρίας του Σαλβαδόρ Αλιέντε. Πάντως, με το εξαιρετικό του μυθιστόρημα «Ενας γέρος που διάβαζε ιστορίες αγάπης», γραμμένο πριν από δύο δεκαετίες περίπου, κάνει μικρή παρέκκλιση από τον πολιτικό λόγο και χρωματίζει την αφήγηση με λυρισμό και ένα στοιχείο ελεγχόμενου εξωτισμού.

Ο Σεπούλβεδα δεν είναι ο συγγραφέας που θα έκανε παραχωρήσεις στις ουμανιστικές ιδέες του χάριν σκοτεινών αποχρώσεων της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης. Είναι πολύ δεμένος με την κοινωνική αιτιοκρατία και οι μυθοπλασίες που προτείνει είναι «φέτες ζωής» διυλισμένες κριτικά ή, σε πολλές περιπτώσεις, έχουν να κάνουν με τη ρεαλπολιτίκ απεικόνιση. Διαθέτουν όμως παράλληλα και το άρωμα μιας βαθύτερης διάθεσης για υπέρβαση του πραγματικού. Ο αναγνώστης προσλαμβάνει σχετικά εύκολα αυτή την κάπως διαφεύγουσα ρεμβαστική, ας την πούμε έτσι, τάση του δημιουργού των «Χρονικών του περιθωρίου».

Στην «Τρέλα του Πινοτσέτ» ο Σεπούλβεδα, αφήνοντας κατά μέρος τα... συμβολικά προσχήματα, υιοθετεί τον πολιτικό λόγο και τον προωθεί σαν ένα είδος παμφλέτου, φυλλαδίου αρχών αλλά και συναισθηματικών επενδύσεων, ας μην το παραλείψουμε αυτό το τελευταίο. Διότι χωρίς την παρουσία της συγκεκριμένης χρωματικής εγγραφής στα μικρά του άρθρα, η όλη υπόθεση θα περιοριζόταν στο επίπεδο του δημοσιογραφικού και μαζί πολιτικού λόγου. Δεν εννοεί κανείς, βέβαια, ότι κάποτε η οξύνους και επιδέξια γραφή των εκπροσώπων του Τύπου δεν αποδίδει αισθητικούς καρπούς, κάθε άλλο. Εάν μάλιστα την καλλιεργεί και ο συγγραφέας, τότε το αποτέλεσμά της είναι περίπου λογοτεχνικό. Ας μην ξεχάσουμε, και πάλι, μια αναφορά στον Μάρκες (ή και στον Λιόσα), ο οποίος εργάστηκε σε εφημερίδες παράγοντας κάποτε αμιγώς λογοτεχνικά κείμενα. Ο Σεπούλβεδα, πάντως, αποδίδει εν προκειμένω, όταν βάζει στο παιχνίδι τον προσωπικό, μνημονικό συντελεστή και αντιμετωπίζει το υλικό του -την εμπειρία του πειράματος Αλιέντε- μέσα από τον ανθρώπινο παράγοντα. Το μότο του παρόντος σχολίου είναι ένα καλό παράδειγμα αυτού που εννοώ: το λογοτεχνικό στοίχημα κερδίζεται όταν οι πολιτικοί κατεβαίνουν από το ψυχρό, ξύλινο βάθρο τους και μεταμορφώνονται σε καθημερινές -και γιατί όχι λογοτεχνικές;- οντότητες.

Στις διάφορες βιογραφίες μεγάλων πολιτικών προσώπων αυτό που μετράει κατά τη γνώμη πολλών σύγχρονων μελετητών, και όχι αδίκως, είναι η προσέγγιση διάφορων επιλογών των πρώτων μέσα από τις ιδιωτικές τους συμπεριφορές. Τι σημαίνει αυτό; Οτι η «άλλη σκηνή» ενδιαφέρει πρωτίστως ως ένα μέσο για τη φαινομενολογική ανάλυση και κρίση. Η ίδια σκηνή παρέχει ταυτόχρονα άφθονο υλικό αισθητικού τύπου, το οποίο μάς δίνει τη δυνατότητα να δούμε τα φαινόμενα μέσα από το καλλιτεχνικό πρίσμα: να μελετήσουμε την Ιστορία και τα υποκείμενα σ' ένα πλαίσιο μυθοπλασίας, τι μας εμποδίζει άραγε να το κάνουμε; Να ξαναθυμίσω ότι τα απομνημονεύματα του Τσόρτσιλ πήραν Νόμπελ Λογοτεχνίας...

Σε κάποια σημεία της η γραφή του Σεπούλβεδα είναι βεβιασμένη, προδίδει τη σπουδή της να υπηρετήσει το επικαιρικό, πιεσμένη από το χρόνο. Κάποια άρθρα είναι γραμμένα κυριολεκτικά εν θερμώ για να πλαισιώσουν και τονώσουν τις πολιτικές κινητοποιήσεις των δημοκρατικών Χιλιανών στην Ευρώπη σχετικά με τη δίκη και απέλαση του αιμοσταγούς Πινοτσέτ.

Η επέτειος της αμερικανικής τραγωδίας της 11ης Σεπτεμβρίου άφησε κάπως στο περιθώριο μιαν άλλη: εκείνη που μας έφερνε ακριβώς τριάντα χρόνια πριν στο Σαντιάγο της Χιλής, όταν ένας αρκετά μοντέρνος για τα λατινοαμερικανικά δεδομένα πρωθυπουργός, ο Αλιέντε, σκοτωνόταν δίκην επικού ήρωα με το όπλο στο χέρι, αντιμετωπίζοντας τις φασιστικές δυνάμεις του Πινοτσέτ.

Ο Σεπούλβεδα φιλοτεχνεί με τα κείμενά του έναν μικρό πολιτικό/συναισθηματικό χάρτη της περιόδου του αγαπημένου του πολιτικού, προσπαθώντας να «παγώσει» στο χρόνο στιγμές ουτοπίας, περιοχές αντικατοπτρισμών, μια κίνηση πραγμάτων και ονειρικών διαθέσεων ελάχιστα πριν από την καταστροφή. Αυτή την άλω, επίσης, ας επισημάνουμε ως λογοτεχνικό στήριγμα στη χειρονομία του Σεπούλβεδα. Μια παράμετρο βέβαια περίπου εξωαισθητική, την οποία συνδημιουργεί η αναγνωστική συμμετοχή του πληροφορημένου πολιτικά αποδέκτη του βιβλίου.

Φυσικά, στην αισθητική μας συνείδηση λειτουργεί πιο δραστικά η έννοια της «χαμένης Επανάστασης» από εκείνη της «νικηφόρας», ούτε λόγος... Ξέρουμε έτσι και αλλιώς πώς καταλήγουν αυτές οι ιστορίες. Ο Σεπούλβεδα, λοιπόν, συνθέτοντας το μικρό του θρήνο για τη χαμένη υπόθεση Αλιέντε είναι πιο αποτελεσματικός από τις άλλες του «παρεμβάσεις» πολιτικού, αγκιτατόρικου τύπου. Δεν λείπει και από τους φιλιππικούς του, για να μην είμαστε άδικοι, η οξύτητα και η ευθυβολία. Αλλά είπαμε: οι στόχοι του εκεί ήσαν συγκεκριμένοι, ιδεολογικοποιημένοι.

Και για να προλάβω τις παρεξηγήσεις: η «Τρέλα...» δεν γράφτηκε για να αρέσει μόνο στους αναγνώστες λογοτεχνίας. Αυτό είναι σαφές. Ομως κανένας δεν μας εμποδίζει να αναζητήσουμε από το βιβλίο την προηγούμενη παράμετρο, από τη στιγμή που η χειρ Σεπούλβεδα το υπογράφει. Συνοψίζοντας: τώρα που η αισθητική (τύποις ασφαλώς) έγινε η ηθική των καιρών, ένα παρόμοιο «ηθικό» εξ ορισμού βιβλίο οφείλουμε να το βλέπουμε και ως έργο αισθητικό.

Ο Αχιλλέας Κυριακίδης... έπαιξε στα δάχτυλα το λόγο του Χιλιανού συγγραφέα, κάνοντάς μας κοινωνούς μιας γραφής διχασμένης θα έλεγα ανάμεσα στη «δημαγωγία» και στη λογοτεχνική διατύπωση.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/11/2003