Το φυσικό συμβόλαιο

Ο Σερ δεν θέλει να εντυπωσιάσει. Γράφει απλά, στρωτά, για ένα κοινό που δεν το αποτελούν οι «ειδικοί». Εκθέτει ένα ιδιαίτερα αυστηρό επιχείρημα που συνδέει σε ένα σφιχτοπλεγμένο όλο τη «φύση» της επιστήμης και την ιστορία της, με τους όρους συγκρότησης των κοινωνιών όπου αναδείχθηκε το επιστημονικό φαινόμενο, με τις αρχές που διέπουν τις κοινωνίες αυτές και με την κατάσταση στην οποία έχουν σήμερα περιέλθει λίγο-πολύ όλες. Πρόκειται για επιχείρημα βαθειά φιλοσοφικό και ουσιαστικά πολιτικό.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν η μαγεία είναι η τέχνη των ακαριαίων μεταμορφώσεων, ο Michel Serres δικαιούται αναμφισβήτητα τον τίτλο του σύγχρονου μάγου. Φιλόσοφος των επιστημών από τους σημαντικότερους του εικοστού αιώνα, χειριστής ενός έξοχα ποιητικού ύφους, ο Michel Serres είναι προπαντός ένας βιρτουόζος του ισομορφισμού: μέσ' από τις ταχυδακτυλουργικές του αλληλομορφίες θα δούμε το δίκαιο να αναδύεται από την περίφραξη της γης με πασσάλους στην αρχαία Αίγυπτο, τη σύγχρονη φυσική από ένα κείμενο του Λουκρήτιου, τον ανταγωνισμό των υπερδυνάμεων από έναν πίνακα του Γκόγια, την αρματωσιά του μεσαιωνικού πολεμιστή από το φυσικό εξοπλισμό των οστρακόδερμων, τις φιλοσοφίες του Καντ και του Χέγκελ από τη ζυγαριά και την ατμομηχανή. Μοναδικός ακτινογράφος των αόρατων στρωμάτων της ετυμολογίας, εκείνος που μας ειδοποίησε να ξαναδιαβάσουμε στα μαθηματικά μοντέλα του Λάιμπνιτζ μια πρώιμη γενική γραμματική των μετασχηματισμών, δεν έπαψε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του να κρατάει το βλέμμα προσηλωμένο στα μυστικά περάσματα ανάμεσα στις οικογένειες των επιστημών, στους ετερόκλητους κώδικες του πολιτισμού, στις λέξεις και στον κόσμο των πραγμάτων.

Παρ' ότι αναγνωρίζεται ως ένας από τους ανανεωτές της γαλλικής επιστημολογίας στη δεκαετία του '60, ο Mishel Serres είναι στην πραγματικότητα προϊόν της κρίσης αυτού του κλάδου, που είναι αδιανόητος πλέον έξω από τη θετικιστική νοοτροπία που συνόδεψε το επιστημονικό εγχείρημα από την πρώτη στιγμή της γέννησής του. Ο ίδιος αποποιείται εντελώς τον όρο: «Οι παλιές αντιδικίες θρησκείας εναντίον θρησκείας, μ' όλα τα αντιαιρετικά πραιτώριά τους και τους μάγους, που πρώτα καίγονται και ύστερα καθαγιάζονται, επαναλαμβάνονται σε ατέρμονες αντιδικίες επιστημών εναντίον επιστημών, διευθετούμενες από τα διαρκή εσωτερικά δικαστήρια που διοικούν την επιστημονική ζωή. Η ιστορία των επιστημών αφήνει έτσι πίσω της τόσους αποκλεισμένους όσους η θρησκεία... Οι φιλόσοφοι ονειρεύονταν παλαιότερα μια επιστήμη των επιστημών· επιτέλους ξυπνήσαμε και ζούμε απαλλαγμένοι από αυτό το όραμα. Δεν υπάρχει καν επιστημολογία, εξόν ως πλεονασματικός και διαφημιστικός λόγος. Μπορεί τάχα ν' αναγγενηθεί με τη μορφή μιας επιστημοδικίας που να περιγράφει τις σχέσεις της κρίσης και της αλήθειας;» (σ. 127-8). Καλύτερα να πούμε λοιπόν ανθρωπολόγος της επιστήμης, κάποιος ο οποίος προσπαθεί απεγνωσμένα να βγάλει νόημα απ' αυτό το αμφίσημο και αλαζονικό εγχείρημα του ανθρώπινου είδους, προειδοποιώντας για τους δεσμούς που έπρεπε να κόψει, προκειμένου να εδραιώσει την πρόσκαιρη κυριαρχία του και τις αβύσσους που η πράξη αυτή ανοίγει σε κάθε της βήμα, σύμφωνα με το ακριβές νόημα του όρου «επιστημοδικία».

Υπάρχει τουλάχιστον εδώ μια ιστορία της επιστήμης, πολύ πιο ανησυχητική ωστόσο από τις υπναλέες συνόψεις των ανυποψίαστων απολογητών της. Ιδού μια λακωνική της συμπύκνωση: «Πρώτος ο Γαλιλαίος περιφράσσει το έδαφος της φύσης, πρώτος σκέφτεται να πει: τούτο ανήκει στην επιστήμη, και βρίσκει ανθρώπους αρκετά αφελείς για να πιστέψουν πως το γεγονός δεν θίγει τα θετικά δίκαια και τις πολιτικές κοινωνίες, που περιορίζονται στις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων. Ιδρύει την επιστημονική κοινωνία, δίνοντάς της το δικό της δίκαιο κυριότητας· έτσι όμως ιδρύει κατά βάθος τη νεότερη κοινωνία. Το γνωσιακό συμβόλαιο αντιπροσωπεύει ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο. Η φύση γίνεται τότε εκείνος ο σφαιρικός χώρος, κενός ανθρώπων, όπου απουσιάζει η κοινωνία και όπου ο λόγιος κρίνει και νομοθετεί· ένας χώρος που κυριαρχείται από τον επιστήμονα και στον οποίο οι τεχνικοί και οι βιομήχανοι εφάρμοζαν αθώα τους επιστημονικούς νόμους, σχεδόν ανενόχλητα από τους θετικούς νόμους, ώσπου τα φυσικά διακυβεύματα άρχισαν να βαραίνουν όλο και περισσότερο στις θετικές αντιδικίες» (σ. 135). Στο βάθος, η επιστημονική αλήθεια είναι μια δικαστική απόφαση, πέρα για πέρα κοινωνική, όσο και η κοινωνία είναι με τη σειρά της φυσική, και αν για πρώτη φορά στις δικές μας κοινωνίες η επιστήμη μπόρεσε να υποκλέψει οριστικά τα παραδοσιακά πρωτεία του δικαίου, ο Serres θα δείξει με μια μακρά σειρά αφοπλιστικών παραδειγμάτων την προέλευσή της από το ίδιο το δίκαιο στις αρχαίες κοινωνίες· επιπλέον, η παρτίδα παραμένει οριστικά μη αποφασίσιμη: το δίκαιο εγκαλεί την επιστήμη, αλλά για να κρίνει προσφεύγει στην πραγματογνωμοσύνη της· η επιστήμη παραγκωνίζει το δίκαιο, αλλά για ν' αποφανθεί νόμιμα δανείζεται το τυπικό του.

Στο βιβλίο αυτό από το οποίο ήδη παραθέσαμε αποσπάσματα, πρώτο ουσιαστικά έργο του Michel Serres που μεταφράζεται στα ελληνικά, έργο όψιμο (1990) και γραμμένο στο αφοριστικό, παραδειγματικό ύφος που ξέρει να κλιμακώνει την ένταση με όλα τα μυστικά της ποίησης και μιας πρόζας των εκπλήξεων, ο φιλόσοφος θα δείξει επακριβώς την αυταπάτη που περικλείεται στο διαχωρισμό των δύο υποτιθέμενα διακριτών συμβολαίων που μοιράζουν τον κόσμο μας σε σφαίρες αρμοδιότητας: γνωσιακό συμβόλαιο (επιστήμη), κοινωνικό συμβόλαιο (νόμος, κοινωνία). Στο βάθος τους διαφαίνεται σαν σκιά το τρίτο συμβόλαιο που ποτέ δεν ειπώθηκε και ποτέ δεν γράφτηκε, το συμβόλαιο με την ίδια τη φύση, με την ίδια τη Γη, την ξεχασμένη μητέρα και τροφό που διακυβεύτηκε από τα ίδια τα εγχειρήματά μας, για να διακυβεύσει με τη σειρά της κι εμάς. Ο νόμος μας αποσιωπά τα βουνά και τις λίμνες γιατί μιλά στους ανθρώπους και για τους ανθρώπους σαν να μην υπάρχει κόσμος, λέει ο Serres· να θυμηθούμε τη Γη σημαίνει να τη διασώσουμε για να σωθούμε, να ενώσουμε τα δύο συμβόλαια σημαίνει να συνάψουμε ένα τρίτο με το βουβό μας εταίρο που ανέκαθεν καθιστά και τα δύο δυνατά.

Το βιβλίο αρχίζει και τελειώνει με δύο πανίσχυρες εικόνες. Στην πρώτη, έναν γνωστό πίνακα του Γκόγια, δύο χαμίνια κραδαίνοντας ξύλα και ρόπαλα παλεύουν με τα πόδια βυθισμένα στη λάσπη· οι δύο αντίπαλοι είναι προσηλωμένοι στο ν' ανταποδώσουν στα ίσα τα χτυπήματα, εμείς όμως βλέπουμε εκείνο που οι ίδιοι δεν έχουν το χρόνο να προσέξουν: ένα ζοφερό τέλμα τούς καταπίνει αργά. Ετσι κύλησε η ανθρώπινη ιστορία, και μ' αυτό το δυσοίωνο τρόπο η Γη αναδύεται τούτη ακριβώς τη στιγμή στο κέντρο του πολιτισμού. «Ποιος διευκρινίζει ποτέ, πού αντιμάχονται ο κύριος και ο δούλος;» θ' αναφωνήσει ο Serres. Στο τέλος του βιβλίου, μια άλλη εικόνα: δύο βόδια δεμένα στο ζυγό σέρνουν από κοινού μια βαριά άμαξα. Ιδού το διπλό αμοιβαίο συμβόλαιο, μεταξύ μας και με τη φύση, ιδού τα σχοινιά, ομφάλιοι λώροι και συνάψεις, το βασίλειο του Ερμή που κυβερνά τις υλικές ανταλλαγές και τους επιστημολογικούς μετασχηματισμούς. «Χίλιοι οι πολιτισμοί, μία η φύση» (σ. 118). Πίσω από τον Ερμή διαφαίνεται σαν σκιά πλέον ο μέγας Παν, δαίμονας της σφαιρικότητας. Ο φιλόσοφος του δανείζει τη φωνή του στην έσχατη συνηγορία: «Δεν πρέπει πράγματι να γίνουμε η μητέρα της γριάς μητέρας μας που ψυχορραγεί; Ποιο ανήκουστο νόημα θα είχε αυτή η νέα δέσμευση: ν' αναγεννήσουμε εμείς τη Γη που μας γέννησε; Ο μέγας Παν, γιος του Ερμή, μήπως επανακάμπτει όταν σοβεί ο θανάσιμος κίνδυνος; Αυτοί οι συμβιωτικοί δεσμοί, τόσο αμοιβαίοι που δεν ξέρουμε ν' αποφανθούμε ποιος γεννά ποιον, σχεδιάζουν το φυσικό συμβόλαιο» (σ. 193-4).



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/05/2003





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στο κινέζικο ελώδες και λασπώδες τοπίο, η γη είναι απανταχού καλλιεργημένη. H γεωργική κουλτούρα έχει χωρομετρήσει και ιδιοποιηθεί το έδαφος από άκρη σε άκρη. Ο μαθηματικός και φιλόσοφος M. Σερ, σε ένα από τα πολυάριθμα βιβλία του («Detachement», 1983), γράφει χαρακτηριστικά ότι ποτέ δεν ένιωσε μεγαλύτερο άγχος μπροστά στον Λόγο, όπως εν όψει αυτής της ολοκληρωτικής κατάληψης και γεωμετρικής κατανομής της γης από έναν γεωργικό Λόγο χωρίς κενό, χωρίς ιστορία, χωρίς υπόλοιπο.

Εντούτοις, ο στοχασμός καθίσταται δυνατός μόνον εκεί όπου υπάρχουν απόκλιση, αστάθεια και υπόλοιπο. Πώς να υποτεθούν όμως αυτά, όταν όλη η γη έχει καταληφθεί από την ασάλευτη ολότητα του ορθολογικού; Οι κινέζοι αγρότες βρίσκουν τελικά διέξοδο. Ψηλά στον ουρανό, πετούν χαρταετούς, έγχρωμες επιγεγραμμένες επιφάνειες χαρτιού, που με την πτήση τους χαράσσουν γραμμές φυγής πέρα από τις οροθετήσεις του ορθολογικού. Εδώ, ο ουρανός και ο αέρας είναι τα απεριχαράκωτα υπόλοιπα μιας ολοκληρωτικής βελτιστοποίησης της γης και του νερού. Μέσω αυτής της απόκλισης, οι αγρότες της Κίνας μεταμορφώνονται από τρωγλοδύτες της γης σε δράκους του ουρανού. Γράφουν στα σύννεφα. Το να πετάς στα σύννεφα σημαίνει να εγκαταλείπεις το Είναι για χάρη του αγεωγράφητου γίγνεσθαι: να μεταβαίνεις από τη γεωμετρία στην τοπολογία.

Σήμερα, παρατηρεί ο Σερ στο Φυσικό συμβόλαιο, διαθέτουμε τις υλικοτεχνικές δυνατότητες για μια τέτοια μετάβαση. «Εχοντας αποπλεύσει αρκετά μακριά από τη Γη μας, μπορούμε επιτέλους να την ατενίσουμε ολόκληρη. Ο σκυφτός αγρότης ζούσε από το όργωμα και αυτό έβλεπε μονάχα· και ο άγριος το ξέφωτό του... ο βουνίσιος την κοιλάδα του... ο αστός τον δημόσιο χώρο... ο πιλότος ένα μέρος του Ατλαντικού... Εχουμε γίνει όλοι αστροναύτες, εντελώς ανεδαφικοί... H ανθρωπότητα υπερίπταται». Αυτό που πρέπει να γίνει και πάλι αντικείμενο πόθου δεν είναι πλέον οι μυθικοί ανοιχτοί χώροι του ουρανού και της θάλασσας, αλλά η Γη. Οχι η εντόπια, ιδιόκτητη και περιχαρακωμένη Γη, ούτε οι ρομαντικές θάλασσες που μέχρι πρότινος γνωρίσαμε ως αγρότες και ναυτικοί, αλλά η σφαιρική Νέα Γη, η οποία αποκαλύπτεται στο σύνολό της πρωτίστως μέσα από την πληροφοριακή επανάσταση. Γιατί είναι η πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπου που τα διαχωριστικά σύνορα κατακλύζονται από αόρατα σχοινιά (καλώδια, οπτικές ίνες), τα οποία επανασυνδέουν το τοπικό με το σφαιρικό, το ατομικό με το καθολικό, σε ένα νέο σύμφωνο. Για πρώτη φορά όμως και ο πλανήτης Γη απειλείται συνολικά από την οικολογική καταστροφή. H σχέση του ανθρώπου με τη φύση επιβάλλεται να αλλάξει. Αυτή όμως η αλλαγή απαιτεί και μια νέα στροφή της σκέψης.



Ειρήνη με τη φύση



Οπως ο Ρουσό ενέγραψε στη μυθική απαρχή της ανθρώπινης κοινωνίας το κοινωνικό συμβόλαιο, μέσω του οποίου οι ανθρώπινες σχέσεις απέκτησαν ένα νομικό θεμέλιο, έτσι τώρα ο Σερ συνηγορεί υπέρ ενός φυσικού συμβολαίου, με το οποίο ο άνθρωπος καλείται να συνάψει ειρήνη με τη φύση και με τον κόσμο των πραγμάτων. Γιατί θα έπρεπε ωστόσο να συμπληρωθεί το κοινωνικό συμβόλαιο με ένα νέο, φυσικό συμβόλαιο; Ο λόγος είναι απλός: διότι η ιδρυτική πράξη του κοινωνικού συμβολαίου ενέχει τον αποκλεισμό της φύσης, την απώθηση του κόσμου των πραγμάτων.

Για την αποκατάσταση της σχέσης κοινωνίας και φύσης, ο Σερ δεν προσφεύγει σε μεταφυσικές αρχές, αλλά στην ιστορία του πολιτισμού. Στην ιστορική αυτή αναδρομή το συμβόλαιο και το δίκαιο αποκτούν ιδιαίτερη σημασία, και λειτουργούν ως κομβικές έννοιες για την αναπαράσταση κάθε είδους πολιτιστικού θεσμού. Σε ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια του βιβλίου για την Επιστήμη και το Δίκαιο, ο Σερ επιχειρεί να ανασυνθέσει μια γενεαλογία των επιστημονικών μαθήσεων μέσα από τις ιστορικές δίκες του δυτικού πολιτισμού: την καταγωγή της επιστήμης μέσα από τη δίκη του Αναξαγόρα, την καταγωγή της μηχανικής μέσα από τη δίκη του Γαλιλαίου, και εκείνη της χημείας μέσα από τη δίκη του Λαβουαζιέ.

H διάγνωση του πλανήτη Γη, όπως παρουσιάζεται στο Φυσικό συμβόλαιο, είναι ένα δοκίμιο φιλοσοφικής οικολογίας. H διαφορά της όμως από άλλες παρόμοιες «στροφές» προς την οικολογική σκέψη (λ.χ. από τη χαϊντεγγεριανή) εντοπίζεται στο φιλοσοφικό ύφος του Σερ. Τα κείμενά του είναι σε τέτοιο βαθμό πολυεπίπεδα και πολυφωνικά, ώστε κάθε προσπάθεια να συνοψισθούν οι βασικές τους έστω θέσεις είναι μάλλον καταδικασμένη σε αποτυχία.

H μέθοδος του Σερ ξεκινά ως τοπολογία, ως περιπλάνηση ενός παράκαιρου στοχαστή, ο οποίος βρίσκεται σε αναζήτηση τοπικών περιστατικών. Διαδρομές (randonnees) ονομάζει ο Σερ τις περιηγήσεις του στον κόσμο των μικρογεγονότων, της μικροφυσικής και των απίθανων σχηματισμών της φύσης. Οι τυχαίες αυτές διαδρομές οδηγούν μέσω λαβυρίνθων από εικόνες, μεταφορές, μύθους, επιστημονικές μαθήσεις στον θαυμαστό κόσμο της μη ευκλείδειας γεωμετρίας. Συχνά αναφέρονται σε «ανούσια» θέματα, όπως το κόψιμο των νυχιών, η γευσιγνωσία, τα παραμύθια της Χαλιμάς, παρά στα κύρια θέματα και ονόματα της φιλοσοφίας. Αδιάλειπτη είναι η μέριμνά του να μιλήσει «με πολλές φωνές» και να ασκήσει έμπρακτα, μέσω της γραφής, μια «λογική της ασάφειας», όπως τονίζει στον Ερμή, το πεντάτομο έργο του (1968-1980), όπου προτείνεται συν τοις άλλοις μια νέα θεωρία του δικτύου και της επικοινωνίας.



Λογοτεχνική αντάρα



H ουσία των κειμένων του Σερ έγκειται στην πολλαπλότητα και στην πολυφωνία τους. Ο Ερμής, η Πηνελόπη, το παράσιτο και οι άγγελοι: αν κατανοούσε κανείς αυτές τις φιγούρες, οι οποίες επανέρχονται σε πολλά από τα έργα του, ως απλές εικόνες ή διακοσμητικές μεταφορές, τότε σίγουρα θα τις παρανοούσε. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για στρατηγικό σχέδιο που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας Σερ στον στενό «Βορειοδυτικό Πορθμό» μεταξύ των φυσικών και των ανθρωπιστικών επιστημών. H επιλογή τους αποβλέπει στη διαπλοκή της μεταφοράς με τη θεωρία. Αν όμως οι οπαδοί της διαλεκτικής διαβλέπουν εν προκειμένω τον τρίτο όρο, τη διαλεκτική σύνθεση, και τρίβουν γι' αυτό τα χέρια τους από ευχαρίστηση, μάλλον θα απογοητευτούν. Οι φιγούρες του Σερ δεν ακολουθούν την αρχή της εγελιανής σύνθεσης, αλλά εκείνη του μπαλαντέρ. Σε αυτόν αφιερώνει ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στο βιβλίο του Το παράσιτο («Le Parasite», 1980). H αξία τού μπαλαντέρ έγκειται στο γεγονός ότι μπορεί να προσομοιώνει όλες τις αξίες. Ετσι, οι φιγούρες του Σερ υπακούν σε μια λογική της πολυσημίας, της απόκλισης και της ασάφειας. Βέβαια, η ασάφεια και η παρέγκλιση είναι τα μόνα σαφή και αδιαμφισβήτητα χαρακτηριστικά αυτού του συστήματος. Ας θυμηθούμε ότι ο Σερ είναι διαπρεπής ιστορικός και θεωρητικός των επιστημών. Συνεπώς, γνωρίζει καλά ότι όλες οι λογικές έννοιες περιβάλλονται από ένα νέφος απροσδιοριστίας, και ότι το πραγματικό εν γένει δεν είναι το λογικό. Μάλιστα, το λογικό είναι κάτι πολύ σπάνιο μέσα σε έναν κόσμο, όπου όλα παρεγκλίνουν. Τι σημαίνουν όλα αυτά για τον αναγνώστη; Οτι το θέατρο, η επιτελεστική διάσταση των κειμένων του Σερ, δεν συνιστά ένα ηθικοπλαστικό θέαμα. Οδηγίες προς ναυτιλλομένους δεν προσφέρονται κατά την επιβίβαση στο έργο του Σερ. Κρίνεται μάλλον απαραίτητη η κατάλληλη αξιοποίηση των μπαλαντέρ.

Καλού κακού, η ελληνική έκδοση προσφέρει έναν άκρως καθοδηγητικό πρόλογο του μεταφραστή, ο οποίος σχεδιάζει με επιστημονική ενάργεια το προφίλ ενός μεγάλου συγγραφέα στη δύσκολη πλοήγησή του ανάμεσα στις φυσικές και τις κοινωνικές επιστήμες. Με τη μετάφρασή του ο Γ. Φαράκλας, ακολουθώντας τον επιστημολόγο Σερ διαμέσου της λογοτεχνικής του αντάρας, επιτυγχάνει να αποδώσει στη γλώσσα μας το απίθανο: την ανάδυση του οικολογικού μηνύματος μέσα από τον περιρρέοντα θόρυβο μιας αισθησιακής γλώσσας, η οποία διατηρεί μιαν ενεργητική σχέση με την ομορφιά της φύσης.

Οπως τονίζει ο Σερ στο βιβλίο του: Ο,τι η δωρήτρια φύση «μάς δίδει σε είδος», θα πρέπει να της το ανταποδώσουμε «σε ανθρώπινο νόμισμα σημείων». Το δικό του δώρο είναι αυτό το όμορφο βιβλίο.



Διονύσης Καββαθάς (λέκτορας Φιλοσοφίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 06-07-2003