Λέων Τρότσκι

Ο Λέων Τρότσκι υπήρξε μαρξιστής διανοούμενος και επαναστάτης στην τσαρική Ρωσία. Εκλέχθηκε πρόεδρος του Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης στη διάρκεια της Επανάστασης του 1905, στάλθηκε στη Σιβηρία, απελάθηκε, εξορίστηκε και επέστρεψε στη Ρωσία το 1917. Στη συνέχεια προσχώρησε στο μπολσεβικικό κόμμα του Λένιν και αφοσιώθηκε ψυχή τε και σώματι στην επανάσταση. Εκλέχθηκε πάλι πρόεδρος του Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης και οργάνωσε την αποφασιστική εξέγερση του Οκτώβρη του 1917. Ως επίτροπος Πολέμου, οργάνωσε τον Κόκκινο Στρατό και τον οδήγησε στη νίκη.
Μετά το θάνατο του Λένιν, βρέθηκε απομονωμένος από τον Στάλιν, που ήταν περιτριγυρισμένος από γραφειοκράτες κομμουνιστές. Ο Τρότσκι υπήρξε υπέρμαχος της παγκόσμιας επανάστασης και του αγώνα ενάντια στη γραφειοκρατία, σκοπούς που τους υπερασπίστηκε και ο Σερζ. Διαγράφηκε από το Κόμμα το 1927. Απομακρυνόμενος από την ενεργό πολιτική και εξόριστος, συμμετείχε στον διεθνή αγώνα ενάντια στον καπιταλισμό και στο ολοκληρωτικό σταλινικό καθεστώς. Ο Στάλιν τον κατηγόρησε ως πράκτορα του Χίτλερ και οργάνωσε τη δολοφονία του στο Μεξικό το 1940.
Αυτή τη ζωή, την απόλυτα εναρμονισμένη στην ταραγμένη ιστορία της εποχής, επιχειρούν να ανασυνθέσουν ο Βίκτωρ Σερζ και η Ναταλία Σέντοβα, η χήρα του Τρότσκι, σε μια αντικειμενική και αξιόπιστη βιογραφία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



H γοητεία της αυθεντικής μαρτυρίας για ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα παραμένει αξεπέραστη. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για πρωταγωνιστές ορισμένων από τα σημαντικότερα γεγονότα, που δεν σημάδεψαν απλώς τον 20ό αιώνα αλλά άλλαξαν τον ρου της ιστορίας. H αυθεντικότητα και η εγκυρότητα κατά συνέπεια της προσφάτως εκδοθείσης βιογραφίας του Λέοντος Τρότσκι, γραμμένη από τον σύντροφο και φίλο του Βίκτωρα Σερζ, είναι δεδομένη, και τούτο το εγγυάται η συμβολή της συζύγου και συντρόφισσας του εκ των πρωταγωνιστών της Ρωσικής Επανάστασης Ναταλίας Ιβάνοβνα Σέντοβα. H έκδοση του βιβλίου στην ελληνική γλώσσα, που συνέγραψε ο Σερζ με τη βοήθεια και κυρίως την εποπτεία της Σέντοβα, αποτελεί σημαντική συμβολή στη γνώση και κατανόηση ορισμένων κρίσιμων χρόνων του «σύντομου», κατά τον Χομπσμπάουμ, 20ού αιώνα.

Το έργο γράφτηκε το 1947, μόνο λίγους μήνες πριν από τον θάνατο του Σερζ, μιας άλλης αγνοημένης από το ελληνικό κοινό μορφής του ρωσικού επαναστατικού κινήματος, αφού το μόνο γνωστό και μεταφρασμένο έργο του είναι το περίφημο Τι πρέπει να γνωρίζει ένας επαναστάτης. Ούτε τα αυτοβιογραφικά κείμενα του Σερζ ούτε τα περίφημα μυθιστορήματά του, όπως το συγκλονιστικό Αν στον αιώνα είναι μεσάνυχτα, στο οποίο καταγράφει τις εμπειρίες του από το στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Σιβηρία όπου βρέθηκε μετά την ήττα της αριστερής αντιπολίτευσης και περιγράφει το πώς και το γιατί αλλά και τις συζητήσεις μεταξύ των διαφόρων πολιτικών ομάδων των εξορίστων τη στιγμή που ο Χίτλερ ανέβαινε στην εξουσία, είναι γνωστά στο ελληνικό κοινό. Βεβαίως η βιογραφία του Τρότσκι από τον Σερζ δεν καλύπτει το κενό που αφήνει η αμετάφραστη ακόμη βιογραφική τριλογία του Ισαάκ Ντόυτσερ (Ο άοπλος προφήτης, Ο ένοπλος προφήτης, Ο εκτός νόμου προφήτης), παρ' όλα αυτά τα γεγονότα περιγράφονται με χειρουργική ακρίβεια και το λογοτεχνικό ύφος του συγγραφέα παραπέμπει σε αρκετές περιπτώσεις στο αυτοβιογραφικό έργο H ζωή μου του βιογραφούμενου και στη Ρωσική Επανάσταση του ιδίου. H πένα του Σερζ θυμίζει έντονα την «Πένα», που ήταν το «παρατσούκλι» του Τρότσκι στους κύκλους των ρώσων επαναστατών πριν από το 1905.



Εξαιρετική προσωπικότητα



Στη συγκεκριμένη όμως έκδοση ιδιαίτερη θέση κατέχει ένα προλογικό κείμενο του ίδιου του Σερζ γραμμένο την 1η Αυγούστου 1942, δύο μόλις χρόνια μετά τη στυγερή δολοφονία του Τρότσκι στο Κογιοακάν του Μεξικού όπου είχε βρει καταφύγιο ο πλάνητας επαναστάτης, αφού καμία χώρα στην Ευρώπη και στην Αμερική δεν τον δεχόταν. Μάλιστα τέτοια ήταν η φήμη του και ο φόβος που προκαλούσε στον καπιταλιστικό κόσμο, ώστε δεν του επέτρεψαν να πατήσει το πόδι του στον Πειραιά, όταν το καράβι που τον μετέφερε έφτασε στο λιμάνι.

Σε αυτό λοιπόν το σύντομο αλλά εξαιρετικά πυκνό κείμενο ο Σερζ επιχειρεί μια συνολική πολιτική αξιολόγηση του Τρότσκι ως έκφραση της εποχής, της γενιάς του και των ίδιων των γεγονότων. Πόση αλήθεια κρύβει η αναφορά: «Ο Τρότσκι δεν ήταν εξαιρετική προσωπικότητα για τον εαυτό του μόνο. Ηταν εξαιρετική προσωπικότητα για όλους γύρω του. Ολα τα στοιχεία του χαρακτήρα του, του πνεύματός του, του οράματός του για τη ζωή ανήκαν για περισσότερο από μισό αιώνα στους κύκλους της ρωσικής επαναστατικής ιντελιγκέντσιας. Δεκάδες χιλιάδες αγωνιστές τα απέκτησαν, τα είχαν μαζί μ' εκείνον (και από αυτό το πλήθος δεν αποκλείω και πολλούς από τους αντιπάλους του). Οπως ο Λένιν και κάποιοι άνθρωποι που η τύχη της μάχης το έφερε να γίνουν λιγότερο ξακουστοί ή να μείνουν στο σκοτάδι, έτσι και εκείνος έφερε αυτό τον χαρακτήρα πολλών γενεών σε πολύ υψηλό βαθμό ατομικής τελείωσης». Και συμπληρώνει ο Σερζ: «Αυτές οι γενιές τον είχαν οδηγήσει, τον είχαν διαμορφώσει, ζούσαν μέσα του, και η δική του, προϊόν των ίδιων ιστορικών συνθηκών, ήταν στο σύνολό της απαράλλαχτη μ' εκείνον, μολονότι ο καθένας ξεχωριστά, γύρω του, δίπλα του, υπήρξε κατά κάποιο τρόπο κατώτερός του. Ερχονται στο νου μου τόσα ονόματα, τόσα πρόσωπα, τώρα που γράφω αυτές τις αράδες, που βλέπω εδώ μιαν ολοφάνερη αλήθεια. Αυτή τη γενιά χρειάστηκε να την καταστρέψουν ολοκληρωτικά για να χαμηλώσουν το επίπεδο της εποχής μας. H γενιά αυτή ήταν προάγγελος του αυριανού ανθρώπου, ξεχώρισε επομένως από τους πολλούς μόλις οι πολλοί ζήτησαν να ξεκουραστούν».



Ενα «δράμα μοναξιάς»



Συγκλονιστικές όμως είναι και οι σκηνές μέσα στο «φρούριο του Κογιοακάν». Αποκλεισμένος στο φιλόξενο Μεξικό, και αφού ο θηριώδης «Βοναπάρτης του Κρεμλίνου», ο Στάλιν, έχει προλάβει πριν από τον ίδιο να δολοφονήσει τον γιο του, Λέοντα Σεντόφ, στο Παρίσι, τρία ακόμη παιδιά του και την πρώτη του γυναίκα, που είχαν μείνει πίσω στη Σοβιετική Ενωση, όπως και ορισμένους στενούς συνεργάτες του, βιώνει ένα «δράμα μοναξιάς». Εκείνες τις τραγικές στιγμές, περιγράφει ο Σερζ, βηματίζει μόνος του μέσα στο γραφείο και συνομιλεί με τους ήδη εκτελεσμένους συντρόφους του. Το όνομα του ήδη τουφεκισμένου Κάμενεφ γράφει ότι το άκουσε πολλές φορές. Σε αυτές τις συνθήκες ο ρώσος μπολσεβίκος γράφει, αλληλογραφεί, συζητά, σχεδιάζει, προσπαθεί να προβλέψει τις εξελίξεις και να καθοδηγήσει τους ανά τον κόσμο συντρόφους του - λιγοστούς, είναι η αλήθεια, μέσα στην καταχνιά του πολέμου. Ακόμη και ο Ραμόν Μερκαντέρ, ο δολοφόνος του, τον επισκέφτηκε με το πρόσχημα ότι ήθελε να του δείξει ένα πολιτικό κείμενο και ήθελε τη γνώμη του.

Πάντως μετά τις εξελίξεις των τελευταίων 15 χρόνων η επισήμανση του έλληνα ακαδημαϊκού Αγγελου Τερζάκη από το 1959 ότι «η υπόθεση Τρότσκι, περίπτωση συμβολική, κορυφαία, περιμένει την κάθαρση της Τραγωδίας» φαίνεται να έχει πραγματωθεί, έστω και αν «η αποκατάσταση της αλήθειας, της ιστορικής και της ανθρώπινης, που επιβάλλει την επαναφορά του Τρότσκι στη θέση που του ανήκει (...) στο κέντρο της επίσημης ιστορίας», δεν έχει γίνει ακόμη δυνατή.



ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΑΡΟΝΤΑΚΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 12-09-2004







ΚΡΙΤΙΚΗ



Η αξιολόγηση των επαναστάσεων ως ιδιαίτερα σημαντικών τομών στην πορεία δημιουργίας του ανθρώπινου γίγνεσθαι συντίθεται από την αγωνιώδη σύγκρουση μεταξύ των επιστημονικών επιταγών και των κοινωνικών προσδοκιών. Αυτή η αξιολόγηση ανοίγει την πόρτα και τα παράθυρα κάποιου μεγάλου πύργου για να ορμήσουν στα δωμάτιά του δυνατοί άνεμοι που παρασέρνουν όχι μόνο τις μεγάλες αφηγήσεις του λόγου, αλλά και τις αγωνίες, τις ελπίδες, τα άγχη και τις διαψεύσεις των κατοίκων αυτού του πύργου, που δεν είναι άλλοι από τους πρωταγωνιστές του δράματος της ιστορίας.

Στο παρουσιαζόμενο βιβλίο ο πύργος μας ονομάζεται Ρωσική Επανάσταση και μέσα σ' αυτόν το πύργο εξελίσσεται το δράμα εκείνων των ανθρώπων που ενώ θέλησαν να αλλάξουν τον κόσμο, παρασύρθηκαν από τους ανέμους του ολοκληρωτισμού. Ο «Τρότσκι» του Βίκτορα Σερζ είναι ένα τριπλό βιβλίο, είναι μια βιογραφία του Τρότσκι, μια αυτοβιογραφία του ίδιου του συγγραφέα, αλλά και ένας θρηνητικός ύμνος για μια ολόκληρη εποχή και μια γενιά επαναστατών (δεν εννοούμε μόνο τους μπολσεβίκους) που η δράση τους αποτέλεσε ένα επικίνδυνο μείγμα γκραμσιανής αισιοδοξίας της θέλησης και απαισιοδοξίας της γνώσης.

Ο Βίκτορ Λβόβιτς Κίμπαλτσιτς (1890-1947), που ήταν το πραγματικό όνομα του Σερζ, ήταν ένας κοσμοπολίτης αναρχικός που τον συνεπήρε το όραμα της Ρωσικής Επανάστασης, συνεργάστηκε με τον Τρότσκι και κυνηγήθηκε από τον Στάλιν. Για λόγους οικονομίας χώρου δεν θα αναφερθούμε εδώ σε εκτενή βιογραφικά στοιχεία για τον Σερζ, αλλά θα παραπέμψουμε στην εισαγωγή του Ρίτσαρντ Γκρίμαν και στις στήλες της «Βιβλιοθήκης» (25-6-04), όπου η Κατερίνα Σχινά παρουσίασε ένα κείμενο της Σούζαν Σόνταγκ, το οποίο αποτελούσε την εισαγωγή στην αγγλική έκδοση του βιβλίου τού Σερζ «Η περίπτωση του συντρόφου Τουλάγιεφ». Αυτό μάλιστα το πολύ σημαντικό βιβλίο θα εκδοθεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Scripta». Από την άλλη, ο συγγραφέας πίσω από τη βιογραφία του Τρότσκι γράφει τη δική του ιστορία, αναπολεί το δικό του ιστορικό παρελθόν και αξιολογεί την προσφορά μιας ολόκληρης γενιάς. Η μαρτυρία του συγγραφέα δεν αφορά μόνο τον Τρότσκι ούτε ακόμη τον ίδιο, είναι μια μαρτυρία για την τραγική χίμαιρα της ανθρώπινης ελπίδας. Σίγουρα είναι τυχαίο πως ο Σερζ πεθαίνει αμέσως μετά τη συγγραφή αυτού του έργου, αλλά δεν παύει σε συμβολικό επίπεδο αυτός ο θάνατος να διατρανώνει την ταύτιση του συγγραφέα ως βιολογικής οντότητας με την ιστορική εποχή του.

Ο Βίκτωρ Σερζ, επτά χρόνια μετά τη στυγνή δολοφονία του Τρότσκι, σε συνεργασία με τη χήρα τού Τρότσκι Ναταλία Σέντοβα παρακολουθεί τις πιο σημαντικές στιγμές της ζωής του μεγάλου επαναστάτη. Ο Λέων Τρότσκι του Σερζ είναι ένας μαρξιστής διανοούμενος επαναστάτης και ένας φλογερός αγωνιστής που δύσκολα μπορεί να βολευτεί σε κομματικά σχήματα. Δεν είναι τυχαίο πως ποτέ από το 1902 έως το 1917 δεν συντάχθηκε ανεπιφύλακτα και με διάρκεια ούτε με τους μενσεβίκους ούτε με τους μπολσεβίκους. Πιο κοντά στις μάζες από τον Λένιν, κατανοεί τις κοινωνικές διεργασίες και γι' αυτό κατορθώνει να εκλεγεί πρόεδρος του Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης στη διάρκεια της Επανάστασης του 1905. Εξορίζεται στη Σιβηρία και στη συνέχεια απελαύνεται. Επιστρέφει στη Ρωσία το 1917, προσχωρεί τότε στο μπολσεβίκικο κόμμα του Λένιν και τάσσεται κατά της προσωρινής κυβέρνησης του μενσεβίκου Κερένσκι. Εκλέγεται πάλι πρόεδρος του Σοβιέτ της Αγίας Πετρούπολης και αναλαμβάνει την οργάνωση της Οκτωβριανής εξέγερσης· την ίδια ώρα ο Στάλιν απέφευγε να πάρει θέση και οι Κάμενεφ-Ζινόβιεφ τάσσονταν φανερά κατά της εξέγερσης. Συντάσσεται με τον Λένιν στην απόφασή του να διαλύσει τη Συντακτική. Ως επίτροπος Εξωτερικών, διαπραγματεύεται τη συνθήκη ειρήνευσης με τη Γερμανία, αν και διαφωνεί με τους όρους της συνθήκης Μπρεστ-Λιτόφσκ και με την αποδοχή τους από τον Λένιν. Ως επίτροπος πολέμου οργανώνει τον Κόκκινο Στρατό και τον οδηγεί στη νίκη, αλλά και στη συντριβή της εξέγερσης της Κροστάνδης. Υποστηρίζει τη ΝΕΠ του Λένιν, αλλά στο αγροτικό ζήτημα, ιδιαίτερα μετά τη ΝΕΠ, δεν έχει σταθερές θέσεις. Μετά το θάνατο του Λένιν διαπιστώνει τη γραφειοκρατικοποίηση του σοβιετικού κράτους και έρχεται σε σύγκρουση με τον Στάλιν, ο οποίος τον διαγράφει από το κόμμα και στη συνέχεια, το 1929, τον εξορίζει. Δολοφονείται από πράκτορα του Στάλιν το 1940 στο Μεξικό. Παρέμεινε, όπως γράφει ο Σερζ, «οπαδός της ιδεολογικής αυστηρότητας και της κατηγορηματικής ρήξης με τις παραδόσεις του ρεφορμισμού». Ποτέ επίσης δεν έπαψε να πιστεύει στο σοσιαλιστικό χαρακτήρα της οικονομικής βάσης της Σοβιετικής Ενωσης.

Αποτελεί ματαιοδοξία να επιχειρήσει ο αναγνώστης αυτού του έργου να αναζητήσει σ' αυτό ένα ισοζύγιο υποκειμενικών και αντικειμενικών δεδομένων. Μια ανάγνωση που θα εστιασθεί στην αποκρυπτογράφηση των «αντικειμενικών» στιγμών της ιστορίας, όπως αυτές περιγράφονται από ένα ενεργό υποκείμενό της θα οδηγήσει στην απώλεια της ιδιαίτερης μαγείας που εκπέμπει αυτό το έργο. Ο συγγραφέας δεν είναι κάποιος παρατηρητής των δρώμενων, αλλά ένας από τους δημιουργούς τους. Αν ο Σερζ επεδίωκε την αντικειμενικότητα του ιστορικού, όχι μόνο θα αποδυνάμωνε το έργο, αλλά και θα μας αποστερούσε τη μαγεία των συμβολισμών του.

Μόνο η «πανουργία της ιστορίας» μπορεί να αποτελέσει αξιόπιστο οδηγό για την αποκωδικοποίηση αυτού του έργου. Μόνον αυτή μπορεί να ανάψει εκείνη τη δάδα που θα μας δείξει πως ο ζήλος για έναν καλύτερο κόσμο μπορεί να οδηγήσει στα πιο τραγικά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Μόνον αυτή μπορεί να δείξει πως η περιφρόνηση και η υποτίμηση της δημοκρατίας χωρίς κανέναν προσδιορισμό οδηγεί αναπόφευκτα στον επίσης χωρίς κανέναν άλλο προσδιορισμό ολοκληρωτισμό. Αυτή η πανουργία μάς δείχνει πως μια ομάδα αγνών επαναστατών, που δεν αμφιβάλλει για την εκ μέρους της γνώση των «αντικειμενικών νόμων της ιστορίας», οι οποίοι είναι άγνωστοι για τις μάζες, μπορεί στο όνομα της χειραφέτησης να οδηγήσει στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Είναι όμως η ειρωνεία της Ιστορίας τέτοια, ώστε πρώτοι «κάτοικοι» αυτών των στρατοπέδων να γίνουν οι πρωτεργάτες της μπολσεβίκικης επανάστασης.

Ο Βίκτωρ Σερζ δεν αμφιβάλλει για την ορθότητα της κατάργησης της Συντακτικής Συνέλευσης από τους Λένιν-Τρότσκι όταν οι εκλογές έδειξαν πως οι μπολσεβίκοι ήσαν μειοψηφία· αυτός ο αναρχικός δεν αμφισβητεί τις ενέργειες του Τρότσκι για την καταστολή της εξέγερσης στην Κροστάνδη, ούτε θέτει σε αμφισβήτηση την όλη αντίληψη του Τρότσκι, ο οποίος από το 1902 μιλούσε για την αμεσότητα της σοσιαλιστικής επανάστασης, χωρίς τη λογική των σταδίων, αντίληψη την οποία ο Λένιν αποδέχτηκε αποφασιστικά μόλις το 1917. Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει τη γέννηση της γραφειοκρατίας σαν μια διαστροφή των προθέσεων από κάποιους κομματικούς μηχανισμούς και συμφέροντα και όχι ως απόρροια της κατάργησης της δημοκρατίας. Μπορεί βεβαίως ορισμένοι να εγείρουν μια ευλογοφανή ένσταση, πως δεν μπορούμε να μεταφέρουμε τα κριτήρια της σημερινής εποχής για τη δημοκρατία για να κρίνουμε τις πολιτικές επιλογές των μπολσεβίκων επαναστατών. Θα μπορούσαμε όμως να τους αντιτάξουμε πως την ίδια εποχή οι σοσιαλεπαναστάτες, οι μενσεβίκοι, αλλά και ο μεγάλος αναρχικός Κροπότκιν και ο μετέπειτα συνομιλητής του Στάλιν Μαξίμ Γκόρκι προειδοποιούσαν πως η κατάργηση της δημοκρατίας και του πολυκομματισμού θα οδηγήσει τη Ρωσική Επανάσταση στον απόλυτο εκφυλισμό.

Ο Βίκτωρ Σερζ δεν το κατάλαβε αυτό, γι' αυτό και δεν μας συγκινεί με την πολιτική διορατικότητά του, ούτε με την αυτοκριτική του διάθεση. Μας προσφέρει όμως κάτι ιδιαίτερα πολύτιμο, την αγνή πίστη και τη συνέπεια των πράξεων ως πυξίδες που θα μας δείχνουν το «Βορρά» της ηθικής ακεραιότητας. Μας προσφέρει το ρομαντισμό της ανιδιοτελούς αγάπης όχι προς τον άνθρωπο γενικά, αλλά προς το βασανισμένο και αδικημένο άνθρωπο, μας προσφέρει τελικά την πικρή κατανόηση της ισχύος της «πανουργίας της Ιστορίας», ιδιαίτερα όταν το ζητούμενο είναι η εξουσία.

Ο χρόνος που θα αφιερώσουν -οι πολυπληθείς, ελπίζουμε- αναγνώστες σ' αυτό το έργο δεν θα είναι χρόνος αφιερωμένος στην επιστημονική περισυλλογή ούτε χρόνος αφιερωμένος στη σαγήνη του μυθιστορηματικού ταξιδιού, αλλά θα είναι χρόνος αφιερωμένος στην επαναστατική αθωότητα που αγκαλιάζει το ανθρώπινο είδος.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/10/2004