Το κορίτσι με το σκουλαρίκι

Στο Ντελφτ του 17ου αιώνα, μια πλούσια πόλη της Ολλανδίας, πλούσιοι και φτωχοί, Καθολικοί και Προτεστάντες, κύριοι και υπηρέτες όλοι ξέρουν την θέση τους.
Έτσι, όταν η Χριτ μπαίνει υπηρέτρια στο σπίτι του ζωγράφου Βερμέερ, νομίζει πως ξέρει το ρόλο της: νοικοκυριό, πλυσίματα και φροντίδα των έξι παιδιών του ζωγράφου. Επίσης νιώθει ικανή να τα βγάλει πέρα με την τρομερή πεθερά του, τη νευρική κι αισθησιακή γυναίκα του και τη ζηλόφθονη υπηρέτριά τους.
Εκείνο που κανείς δεν περιμένει είναι πως η διακριτικότητα και η εξυπνάδα της Χριτ, όπως και η γοητεία που ασκούν πάνω της οι πίνακες του ζωγράφου, θα την οδηγήσουν μοιραία στον κόσμο του. Καθώς γίνεται σιγά σιγά μέρος του έργου του, η οικειότητα μεταξύ τους μεγαλώνει, δημιουργώντας εντάσεις κι εσφαλμένες εντυπώσεις μέσα στο σπίτι, κι ακόμη -καθώς το σκάνδαλο διαρρέει- αναταραχή και ψιθύρους στην πόλη.

Η συγγραφέας εμπνεύστηκε από το κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι σ' έναν από τους πιο αισθαντικούς και μυστηριώδεις πίνακες του Βερμέερ κι έγραψε ένα μυθιστόρημα με λεπτότατο ερωτισμό για το τέλος της αθωότητας και το τίμημα της μεγαλοφυΐας.






Η Τρέισυ Σεβαλιέ μεγάλωσε στην Ουάσιγκτον. Το 1984 εγκαταστάθηκε στην Αγγλία και εργάστηκε αρκετά χρόνια ως επιμελήτρια ειδικών βιβλίων, λεξικών και εγκυκλοπαιδειών. Το 1994 αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο East Anglia, όπου σπούδασε δημιουργικό γράψιμο.


«Το Κορίτσι με το σκουλαρίκι» είναι το δεύτερο μυθιστόρημά της. Το πρώτο, με τίτλο The Virgin Blue, προβλήθηκε ως ένα από τα πιο αξιόλογα έργα πρωτοεμφανιζόμενων συγγραφέων. Σήμερα ζει στο Λονδίνο με τον άντρα της και το παιδί τους.



Σαν την «Τζοκόντα» που πέρασε στην καθομιλουμένη για το χαμόγελό της, έτσι και «Το κορίτσι με το σκουλαρίκι» είναι το πρόσωπο ενός πίνακα που πέρασε στην ιστορία της τέχνης για το αινιγματικό ύφος του. Πόσων ετών είναι το κορίτσι που ζωγράφισε ο Γιοχάνες Βερμέερ; Είναι δώδεκα; Είναι είκοσι δύο; Μοιάζει ένδειξη ντροπαλής υπακοής το ύφος στα μάτια της αλλά συγχρόνως ερωτηματικό αμφισβήτησης το μισάνοιχτο στόμα της. Και ποια λάμψη αντανακλά το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι; Είναι από τις λίγες φορές που ένα έργο ζωγραφικής μετουσιώνει το καλλιτεχνικό ενδιαφέρον σε ζήτημα ψυχολογικής ανάλυσης του προσώπου που πόζαρε για τον πίνακα. Ποιο ήταν αυτό το κορίτσι μπροστά στα μάτια του ζωγράφου, του ήδη διάσημου Γιοχάνες Βερμέερ; Τι διλήμματα κρύβει αυτή η έκφραση; Ποια ήταν η ζωή του κοριτσιού στο πλούσιο ολλανδικό λιμάνι Ντελφτ; Θα πρέπει να μεταφερθούμε στην Ολλανδία του 17ου αιώνα, λίκνο της τέχνης την εποχή εκείνη, και να στήσουμε το σκηνικό στο οποίο έζησαν ο ζωγράφος, μέλος μιας ελίτ καθολικών στη συνοικία των παπιστών, και το κορίτσι, ας πούμε ένα παιδί μεσαίας προτεσταντικής οικογένειας. Αυτό σκέφτηκε να κάνει η συγγραφέας Τρέισυ Σεβαλιέ όταν ξεκίνησε να γράψει το δεύτερο μόλις μυθιστόρημά της.


Η εφαρμογή του σχεδίου ήταν ακριβής. Το μυθιστόρημα που σκιαγραφεί τον χαρακτήρα του κοριτσιού με το σκουλαρίκι θεωρήθηκε από την κριτική «μυθιστορηματικό διαμάντι», καθώς αντανακλά τις κοινωνικές σχέσεις και τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής, ενώ δεν περιφρονεί και τις χάρες του ρομάντζου. Η μετάφραση από τη Θεοφανώ Καλογιάννη, η οποία πρόκειται επίσης να εκδώσει σύντομα το δικό της δεύτερο πεζογραφικό βιβλίο, μεταγγίζει αβίαστα το πρωτότυπο.


«Το κορίτσι με το σκουλαρίκι» ήταν δεκαέξι χρόνων ­αποφάσισε η Σεβαλιέ­ όταν μπήκε υπηρέτρια στο σπίτι του ζωγράφου Βερμέερ. Την έλεγαν Χριτ. Ο πατέρας της ήταν τεχνίτης πορσελάνης, ένας από τους σχεδιαστές που έφτιαχναν τα περίφημα πλακάκια του τόπου τους, ώσπου μια μέρα ο φούρνος του τινάχθηκε στον αέρα και ο ίδιος έχασε την όρασή του. Αναγκαστικά η Χριτ βρέθηκε υπηρέτρια στο σπίτι των Βερμέερ, με την υστερική αιωνίως έγκυο γυναίκα του, την πεθερά του, «από κείνες τις γριές που λες ότι θα τους θάψουν όλους», τα πέντε-έξι παιδιά του, αλλά και την αντίζηλο παλαιότερη υπηρέτρια. Μόνο η Χριτ όμως, χάρη στην προίκα της τεχνογνωσίας που είχε από τον πατέρα της, μπορούσε να καταλάβει το βλέμμα και τις ανάγκες του ζωγράφου. Και μόνο εκείνη από όλους τους ενοίκους το σπιτιού είχε το δικαίωμα να περιφέρεται ελεύθερα στο εργαστήριό του. Η δουλειά της ήταν, εκτός από το υπόλοιπο νοικοκυριό, να καθαρίζει το ατελιέ του ζωγράφου χωρίς να κουνάει τίποτε από τη θέση του. Οπως έκαναν στο σπίτι της για έναν άνθρωπο που δεν είχε όραση, το ίδιο έπρεπε να κάνει για έναν άνθρωπο με εξαιρετική όραση. Και ακόμη περισσότερα: δεν καθάριζε τα τζάμια για να μην αλλάξει το φως που έμπαινε στο εργαστήριο. Η Χριτ βαθμηδόν έγινε βοηθός του Βερμέερ, μετά μοντέλο του, στο τέλος η πιο οξυδερκής κριτικός του.


Δεν είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που ο καλλιτέχνης κινδυνεύει να υπερσκελιστεί από το μοντέλο του. Η περίπτωση της Καμίγι Κλοντέλ που στο τέλος προκάλεσε τον φθόνο του Ροντέν είναι η πιο γνωστή. Εδώ δεν φθάνουμε σε τέτοιο σημείο. Ο Βερμέερ έχει «μάτια γκρίζα σαν τη θάλασσα» και η στάση του είναι προστατευτική, ιδίως όταν η νεαρή Χριτ κερδίζει το ύποπτο ενδιαφέρον ενός ακόμη επιφανούς πολίτη του Ντελφτ, πελάτη του Βερμέερ. Η Χριτ πρέπει πια να αντιμετωπίσει την οικογένεια του ζωγράφου, τον κύκλο του, αλλά και τη δική της οικογένεια που έχει αφήσει πίσω. Η μητέρα της δεν παύει να πιστεύει ότι η κόρη της θα πρέπει να δεχθεί την πρόταση του γιου του χασάπη που έχει εκδηλώσει το ενδιαφέρον του. Ήδη τα νέα που διαρρέουν στην πόλη για τη θέση της Χριτ στο νοικοκυριό των Βερμέερ έχουν πάρει τις διαστάσεις σκανδάλου. Η συγγραφέας άνετα μας μεταφέρει από το ιδεαλιστικό τοπίο της τέχνης στο πραγματιστικό της ζωής: τι πρέπει να κάνει η Χριτ; Να παντρευτεί τον γιο του χασάπη ή να ποζάρει για τον ζωγράφο; Είναι το έσχατο δίλημμα.

ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 04-03-2001