Οι γάτες του χειμώνα

Το βιβλίο "Οι γάτες του χειμώνα και άλλα διηγήματα" αποτελείται
από τρία μέρη: Στο πρώτο ανήκει το διήγημα που έδωσε τον τίτλο
στο βιβλίο και άλλα τρία που αναφέρονται σε ζώα. Πρόκειται για
δραματικές ιστορίες, που ως κοινή μοίρα έχουν το θάνατο των
ζώων αλλά και το σπαραγμό των ανθρώπων που τα αγάπησαν. Οι
ιστορίες αυτές, με τη συναρπαστική τους πλοκή, αναπαριστάνουν
πτυχές της καθημερινής ζωής στην πόλη και στην επαρχία, που
αφήνουν στο τέλος μια στυφή γεύση φθοράς και θανάτου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Διηγήματα για ζώα οι παλαιότεροι λογοτέχνες έγραφαν συχνότερα από τους νεότερους. Αναμφιβόλως, πολλοί οι παράγοντες που συμβάλλουν, κυρίως η μετακόμιση στις πόλεις. Ορισμένα κατοικίδια γίνονται η λύτρωση της μοναξιάς των μεγαλουπόλεων και τα υπόλοιπα, εξημερωμένα ή άγρια, αντιμετωπίζονται μαζικά, ως είδη, είτε προς εξαφάνιση είτε προς χρησιμοποίηση. Σθεναρός κλώνος του οικολογικού κινήματος η ζωοφιλία ανταγωνίζεται σε υπερβολή την τεχνολογική έρευνα και τη βιομηχανική εκμετάλλευση που δεν εννοούν ηθικά κωλύματα και τα παρόμοια.

Με αυτές τις ακραίες συμπεριφορές προς τα ζώα χάθηκε οριστικά εκείνη η στενή σχέση αλληλεξάρτησης που ενέπνεε διηγήματα σαν τη «Γλυκοφιλούσα» του Παπαδιαμάντη, στο οποίο ο ποιμένας Στάθης βάζει σε κίνδυνο και τη ζωή του για να σώσει τη γίδα του, την Ψαρή. Μακράν της υπαίθρου, γράφονται κυρίως διηγήματα για τα οικόσιτα ζώα, ώσπου να ξεκινήσει η αντίστροφη πορεία και να αρχίσουν οι λογοτέχνες να εγκαταλείπουν μερικώς ή ολικώς τις πόλεις, όπως συμβαίνει στην περίπτωση του Περικλή Σφυρίδη. Στο ενδιάμεσο, η ανησυχία του κοινωνικού συνόλου για την τύχη των ζώων φαίνεται να ερεθίζει τον δοκιμιακό λόγο. Μόλις κυκλοφόρησε στο Παρίσι, από τις εκδόσεις Fayard, ένα ογκώδες μελέτημα 784 σελίδων της καθηγήτριας της Φιλοσοφίας στη Σορβόννη Ελιζαμπέτ ντε Φοντενέ, με τίτλο Le silence des betes, La philosophie a l' epreuve de l' animalite (Η σιωπή των κτηνών, Η φιλοσοφία στη δοκιμασία της ζωικότητας». Πρόκειται για αναδρομή, στο πρότυπο της «Ιστορίας της τρέλας» του Μ. Φουκό, σε 25 αιώνες φιλοσοφικού λόγου περί της ιδιότητος του ζώου.

Το δέκατο βιβλίο πεζογραφίας του Π. Σφυρίδη, το πρώτο μετά τη συμπλήρωση, πέρυσι, 20ετίας στη λογοτεχνική αρένα ή συντροφιά (θέμα οπτικής), αφιερώνεται, τουλάχιστον με τον τίτλο του, στη γάτα. Έτσι κι αλλιώς, ανάμεσα στα κατοικίδια, για τα πρωτεία στην καρδιά του ανθρώπου και κατ' επέκταση στη λογοτεχνική έμπνευση μένουν να τσακώνονται ο σκύλος και η γάτα. Το 1995 ο ποιητής Ρήγας Καππάτος είχε εκδώσει ένα βιβλίο με αφηγήματα και ποιήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας αποκλειστικά γύρω από τη γάτα. Όμορφο λεύκωμα, αν και υστερούσε στην ανθολόγηση της ελληνικής λογοτεχνίας· λίγα μόνο ποιήματα και ένα-δύο πεζά. Πάντως δεν ξεχνούσε το ηδονικό ποίημα του Νίκου Καββαδία «Οι γάτες των φορτηγών», αν και παρέλειπε το πολλαπλώς σημαντικό «Οι γάτες τ' Αϊ-Νικόλα» του Γιώργου Σεφέρη.

«Οι γάτες του χειμώνα» του Π. Σφυρίδη δεν είναι «άγρια πεισματικές», όπως οι σεφερικές γάτες, δάνειες από το «Χρονικό του Μαχαιρά», όμως επιδίδονται και αυτές σε ένα σκληρό αγώνα επιβίωσης. Τα εννέα διηγήματα της πρόσφατης συλλογής του Π. Σφυρίδη δεν αφορούν όλα γάτες ούτε σε όλα εμπλέκονται ζώα, όμως η ατμόσφαιρα του βιβλίου μένει να αποκλίνει προς το μουντό. Αν στα παλαιότερα διηγήματα του Π. Σφυρίδη συχνά-πυκνά επανερχόταν η ερωτική επιθυμία, στα πρόσφατα σέρνεται η αγωνία της αρρώστιας και η φθορά των γηρατειών. Κάποτε απασχολούσαν τον συγγραφέα ο τρόπος και η ηθική στον έρωτα· σήμερα, στον θάνατο.

Διηγηματογράφος ο Π. Σφυρίδης, γέννημα θρέμμα, όπως και άλλοι αξιόλογοι πεζογράφοι της Θεσσαλονίκης, των λογοτεχνικών περιοδικών. Αρχικά συμμέτοχος στον κύκλο της «Διαγωνίου», στη συνέχεια εκδότης της ετήσιας «Παραφυάδος» και, τέλος, βασικός μοχλός, από την τρίτη διαδρομή κι εδώθε, του περιοδικού «Τραμ». Πριν από τριάντα χρόνια, κάποιες πρώιμες ποιητικές δοκιμές έδωσαν δύο συλλογές, όμως έμειναν χωρίς συνέχεια, καθώς ο συγγραφέας συνειδητοποίησε ότι η φλέβα εντοπιζόταν στον πεζό λόγο και συγκεντρώθηκε στην εκμετάλλευσή της. Ως σήμερα, οκτώ συλλογές διηγημάτων φτιάχνουν έναν μικρόκοσμο με τις προσωπικές εμπειρίες του συγγραφέα, αφήνοντας ρευστά τα όρια επινόησης και πραγματικότητας.

Ωστόσο τα πρόσφατα διηγήματα παραλλάσσουν ως προς ορισμένα χαρακτηριστικά. Κατ' αρχήν γράφονται μετά τη μία και μοναδική μυθιστορία, «Ψυχή μπλε και κόκκινη», που εξέδωσε πρόπερσι ο Π. Σφυρίδης. Σε αυτήν ο συγγραφέας ανιστορεί με παραστατικό ρεαλισμό τα του βίου του στο άνοιγμα μισού αιώνα, εν παραλληλία με τα δεινά και τις περιπέτειες των ανιόντων εξ αίματος συγγενών, μέχρι προπάππου και προμάμμης και από τις δύο οικογένειες. Αυτές τις βιογραφικές συντεταγμένες, πραγματικές και ταυτόχρονα μυθοποιημένες, καρπώνονται τα καινούργια διηγήματα. Ο Π. Σφυρίδης είναι απροκάλυπτα πλέον ο κεντρικός ήρωας, ακόμη και όταν επιστρατεύει το παλαιότερο alter ego του, τον γιατρό Πέτρο.

Δεύτερο σημείο διαφοροποίησης η εν μέρει εγκατάλειψη της περιοχής του Χαριλάου στη Θεσσαλονίκη, όπου κατοικεί από τεσσάρων ετών ο συγγραφέας. Αν και δεν είναι η πρώτη φορά που τα διηγήματα του Π. Σφυρίδη κινούνται εκτός νύμφης Θερμαϊκού, καθώς παρακολουθούν τον συγγραφέα στις πρόσκαιρες εγκαταστάσεις του. Το 1987 ο τόπος δράσης της συλλογής «Μισθός Ανθυπιάτρου» ήταν η Αθήνα, δέκα χρόνια αργότερα είναι η νήσος Σκύρος, γενέτειρα του παππού Περικλή.

Τρίτο σημείο αντιδιαστολής και ίσως το ουσιαστικότερο, η αλλαγή διάθεσης. Ο συγγραφέας, μέσα από τη σχέση του αφηγητή με κάποια ιδιαζόντως νοήμονα ζωντανά, περνά τη μελαγχολία της προοπτικής του θανάτου. Ένα πρώτο διήγημα που σηματοδοτούσε αυτή τη στροφή ήταν «Το μοιρολόι των πουλιών» στη συλλογή «Χαράμι» του 1992. Ο τρόπος που η αφήγηση κερδίζει σε ενδιαφέρον είναι η αδιάκοπη αντιπαράθεση των ανθρώπινων με όσα συμβαίνουν στα ζώα. Οι πεινασμένες γάτες του χειμώνα στη Σκύρο, το έτοιμο για πασχαλινό σφάγιο τραγάκι, ο ανάπηρος σκύλος ή ακόμη η ετοιμοθάνατη κεραμιδόγατα τσογλανίτσα και η καρκινοπαθής Κνουλπ, ένα καθαρόαιμο κόκερ-σπάνιελ, κοιτάζουν στα μάτια τον αφηγητή και ζητούν προστασία. Και αυτός, με τις συχνά υπέρμετρες φροντίδες του, εξορκίζει ενοχές για τη στοργή που δεν πρόλαβε να προσφέρει σε δικούς του ανθρώπους, ενώ, σε κάποιες περιπτώσεις, δίνει διέξοδο στην τρυφερότητα που δεν βρίσκει αλλού υποδοχή.

Το εκτενέστερο διήγημα, «Εις μνήμην», παρακολουθεί εν παραλληλία τον θάνατο από καρκίνο μιας φίλης και του σπιτικού σκύλου, ανατέμνοντας την ηθική του ευ θνήσκειν. Πεζογράφημα που θλίβει, όμως η λογοτεχνία είναι ένας τρόπος, ίσως ο μοναδικός, οικείωσης με τον φόβο. Στα πρόσφατα διηγήματα φαίνεται να εγκαταλείπει τον συγγραφέα το χιούμορ, όχι όμως και η κριτική διάθεση, που μάλιστα ενισχύεται με τη θυμόσοφη αντιβολή συμπεριφορών σε διαφορετικές εποχές. Όπως, για παράδειγμα, η αντιμετώπιση των ναρκωτικών αλλά και του έρωτα, πριν από είκοσι χρόνια και σήμερα.

Δύο διηγήματα γύρω από τον έρωτα παντρεύουν το τραγικό με το κωμικό, προσφέροντας την, εν τέλει απαραίτητη, εύθυμη νότα. «Και μη εισενέγκης ημάς εις πειρασμόν» σκιαγραφεί με ευστοχία έναν μεσήλικο που διατηρεί ακμαία την ερωτική διάθεση. Όταν όμως ζητά να εκδηλώσει τον θαυμασμό του προς το ωραίο φύλο, η χλεύη παρευρισκομένων νεαρών τον φέρνει αντιμέτωπο με την εξωτερική του εμφάνιση. Το διήγημα προβάλλει τα γηρατειά ως ασθένεια αναπότρεπτη και ανίατη, που μεταξύ άλλων αποκλείει και τον έρωτα. Το δεύτερο διήγημα, «Στα Λαδάδικα», διασκεδάζει με τις αντιστάσεις ενός εκδότη λογοτεχνικού περιοδικού όταν έρχεται αντιμέτωπος με τα κάλλη αδίστακτης νεαράς ποιήτριας. Κυρίως θέμα η αλλαγή των ηθών από την πλάγια γωνία σκόπευσης του αφηγητή. Τα τρυφερά αισθήματα των κοινών γυναικών που δούλευαν κάποτε στα Λαδάδικα και η κατ' επίφαση απελευθέρωση (μάλλον νεοπουριτανισμός) των νεότερων που έρχονται για να δειπνήσουν στα μεταποιημένα σημερινά Λαδάδικα.

Πιθανόν η βασική αρετή του Π. Σφυρίδη να είναι αυτή η αίσθηση οικειότητας που δημιουργούν τα διηγήματά του. Ο αναγνώστης εμπλέκεται σε εξομολογητικές αφηγήσεις και, μέσα από τις εμπειρίες που πλάθει ο συγγραφέας, διασκεδάζει δικές του αμφιβολίες.

Μάρη Θεοδοσοπούλου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 08-11-1998