Η επιστημονική επανάσταση

Στο παρόν βιβλίο επιχειρείται μια σύγχρονη ερμηνεία της "Επιστημονικής Επανάστασης" βασισμένη στα πορίσματα μεγάλου μέρους της ιστορικής έρευνας των τελευταίων δεκαπέντε ετών. Ο Steven Shapin εξετάζει εκ νέου την ίδια την ιδέα της Επιστημονικής Επανάστασης, δίνοντας απάντηση σε μια σειρά ερωτημάτων:

Τι είδους επανάσταση ήταν και πώς παρουσιάστηκε σε εμάς;
Πώς σχετίζονταν μεταξύ τους οι διάφορες επιστήμες και σε ποια έκταση άλλαξε καθεμία κατά την πρώιμη νεότερη περίοδο; Ποιος συμμετείχε στην επιστήμη εκείνη την εποχή (16ος-17ος αιώνας);

Τι ακριβώς έκαναν οι άνθρωποι όταν παρήγαν επιστημονική γνώση;
Τι είδους αλλαγές ήθελαν να επιφέρουν και για ποιο λόγο;

Τι αξία απέδωσαν τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας στην επιστήμη, τόσο σε αυτή που αναμορφώθηκε τότε όσο και στην υπόλοιπη; Ο συγγραφέας εξιστορεί την περίοδο κατά την οποία ο κόσμος έγινε "μοντέρνος" -αλλά με έναν νέο και ενδιαφέροντα τρόπο.






«Η Επιστημονική Επανάσταση δεν συνέβη ποτέ, και αυτό είναι το θέμα του παρόντος βιβλίου». Με αυτό τον προκλητικό και φαινομενικά παράδοξο ισχυρισμό, ο Steven Shapin ξεκινά την τολμηρή, συγκλονιστική εξερεύνησή του για την καταγωγή της σύγχρονης επιστημονικής κοσμοαντίληψης. Το βιβλίο έχει μεταφραστεί σε 14 γλώσσες.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα βράδυ στις αρχές του 17ου αιώνα ο Γαλιλαίος είδε με το τηλεσκόπιο που είχε κατασκευάσει περίεργα αντικείμενα γύρω από τον Δία. Υστερα από σειρά παρατηρήσεων συμπέρανε (ορθά) ότι επρόκειτο για δορυφόρους του πλανήτη. Οταν ανακοίνωσε δημοσίως τα ευρήματά του υπήρξαν ποικίλες αντιδράσεις. Σήμερα θα θεωρούσαμε πιθανότατα ως την πλέον (ακατ)ανόητη αντίδραση αυτή ενός καθηγητή από την Πάδουα, ο οποίος αρνήθηκε ακόμη και να κοιτάξει στο τηλεσκόπιο. Και όμως, εκείνη την εποχή πιο παράξενοι φάνταζαν οι ισχυρισμοί του Γαλιλαίου παρά η άρνηση του καθηγητή. Αυτό που χώριζε τους δύο άντρες δεν ήταν τίποτε λιγότερο από έναν διαφορετικό τρόπο θέασης του κόσμου, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Σε αυτό το περιστατικό συμπυκνώνεται η ανατροπή που επέφερε η νέα οπτική αυτού που εκ των υστέρων χαρακτηρίστηκε ως επιστημονική επανάσταση· επανάσταση η οποία δεν περιορίστηκε στο πεδίο της γνώσης και των εφαρμογών της, αλλά είχε ευρύτερες, μείζονες και διαρκείς κοινωνικές συνέπειες.



Οι μελανές κηλίδες



Επί εκατοντάδες χρόνια ήταν κοινός τόπος αυτό που ο Αριστοτέλης είχε διατυπώσει σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία της, οι σχολαστικοί φιλόσοφοι του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης είχαν επεξεργαστεί και τροποποιήσει και η Εκκλησία είχε μετατρέψει σε δόγμα: η Γη και όλα τα επίγεια σώματα είναι εκτεθειμένα στην αλλαγή και στη φθορά σε αντίθεση με τα ουράνια που είναι τέλεια, κινούνται κυκλικά και δεν υπόκεινται σε μεταβολές. Ετσι, φέρ' ειπείν, οι μελανές κηλίδες που είχαν συσχετιστεί με τον Ηλιο προβλημάτιζαν τους σύγχρονους του Γαλιλαίου «αστρονόμους». Αν ο Ηλιος εθεωρείτο τέλειος, άσπιλος και αμετάβλητος, δεν θα μπορούσαν να ανήκουν σε αυτόν· πιθανότατα θα επρόκειτο για μικρούς πλανήτες.

Ο Γαλιλαίος όμως εκτίμησε (ορθά), με βάση τις παρατηρήσεις και τους υπολογισμούς του, ότι δεν μπορεί παρά να προέρχονται από τον Ηλιο. Για το παραδοσιακό σχήμα κατανόησης του κόσμου αυτό αποτελούσε σκανδαλώδη πρόκληση: η αυθεντία της Βίβλου και η αυθεντία του Αριστοτέλη συνδυασμένες είχαν εμπεδώσει κατά τρόπο ακλόνητο τις αρχές της φύσης που ο Δημιουργός είχε επινοήσει. Ο ισχυρισμός ότι ο Ηλιος έχει κηλίδες αμφισβητεί ακριβώς αυτές τις αυθεντίες. Ετσι εξηγείται και η άρνηση του καθηγητή από την Πάδουα να κοιτάξει, έστω, μέσα από το τηλεσκόπιο: αν αυτό που θα έβλεπε με τα ίδια του τα μάτια αντέφασκε με την παραδοσιακή φυσική, τότε τόσο το χειρότερο για τα μάτια του (ή/και για το τηλεσκόπιο). H αυθεντία ήταν αυθεντία, που θα πει υπερίσχυε ασυζητητί οποιασδήποτε αντίπαλης εξήγησης και επιχειρηματολογίας.

Στη σημερινή κατ' εξοχήν τεχνικοεπιστημονική εποχή, αν δυσκολευόμαστε να αντιμετωπίσουμε με ελάχιστη, έστω, κατανόηση τη στάση του λησμονημένου καθηγητή και τη δογματική προσήλωση του στην αυθεντία είναι ακριβώς επειδή είμαστε επίγονοι του Γαλιλαίου, του Μπέικον, του Νεύτωνα, του Καρτέσιου, του Μπόιλ, του Χουκ, εμβληματικών φυσιογνωμιών ανάμεσα στο πλήθος επιστημόνων και φιλοσόφων που από τα μέσα του 16ου ως τις αρχές του 18ου αιώνα διεξήγαγαν πειράματα, κατασκεύασαν όργανα, διατύπωσαν θεωρίες, συνέστησαν επιστημονικές εταιρείες, συνέγραψαν βιβλία που μακροπρόθεσμα ανέτρεψαν την προγενέστερη τάξη πραγμάτων και κατέστησαν την πίστη στην αυθεντία παρωχημένη.



Πλειάδα πρακτικών



Ο κοινωνιολόγος της επιστήμης Steven Shapin, επεξεργαζόμενος τις σχετικά πρόσφατες αντιλήψεις σχετικά με την επιστημονική επανάσταση, μας παρέχει στο ομότιτλο βιβλίο του μια εκλαϊκευτική και ευσύνοπτη εξιστόρησή της. Το συναρπαστικό είναι ότι προσεγγίζει απροκατάληπτα το τι πραγματικά συνέβη και το πώς οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές των εξελίξεων κατανοούσαν το τι έλεγαν ή έκαναν, την αιτιολόγηση και τη σκοπιμότητα των ενεργειών τους. Κατά τον Shapin, είναι πιο ακριβές να αναφερόμαστε σε μια πλειάδα πολιτιστικών πρακτικών που σκοπό είχαν να εξηγήσουν και να ελέγξουν τον φυσικό κόσμο, παρά για ένα ξεχωριστό συμβάν που άλλαξε απότομα την ιστορία και την ανθρώπινη σκέψη. Πρόκειται περισσότερο για μια ετερογενή, πολυσχιδή, απροσχεδίαστη και ασυντόνιστη διαδικασία που εμφάνισε τα πλήρη αποτελέσματά της μόνο σε βάθος χρόνου και μέσα από σύνθετες ζυμώσεις και αλλαγές σε όλους τους τομείς της κοινωνίας. Ετσι, νέες και παλαιές αντιλήψεις συνυπήρχαν για αρκετό καιρό, πότε ανταγωνιστικά, πότε συμπληρωματικά, πότε σε ασύμπτωτη σχέση, ενώ ουσιαστική ρήξη μεταξύ θρησκείας και επιστήμης δεν υπήρξε τον 17ο αιώνα.

Αλλά και οι νέες αντιλήψεις και πρακτικές, είτε επρόκειτο για πειραματικές μεθόδους είτε για μαθηματικού τύπου θεμελιώσεις της γνώσης, δημιουργούσαν αντιφατικές αντιδράσεις τόσο ως προς την εγκυρότητά τους όσο και ως προς τον τύπο της γνώσης που παράγουν. Εξίσου, τα νέα μοντέλα κατανόησης της φύσης, π.χ. η φύση θεωρούμενη ως μηχανή, έρχονταν μεν σε ρήξη με το θέσφατο της διάκρισης μεταξύ φυσικού και τεχνητού, του έργου του Θεού και του έργου του ανθρώπου, ωστόσο χρησιμοποιούνταν εν πολλοίς για μια εκ νέου επιβεβαίωση της ιδέας ότι ο κόσμος είναι θεϊκή δημιουργία. H κοινόχρηστη μεταφορά της φύσης ως (εξαιρετικά σύνθετου και θαυμαστού) ωρολογιακού μηχανισμού παραπέμπει στην ιδέα ενός μέγα ωρολογοποιού, δηλαδή και πάλι στον Θεό. Ο συγγραφέας ανασυνθέτει επιδέξια το διανοητικό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο λαμβάνουν χώρα αυτές οι εξελίξεις και εντοπίζει τα διακυβεύματα της εποχής, αποφεύγοντας αναχρονιστικές εξηγήσεις. Στο τέλος του βιβλίου παρατίθεται αναλυτική βιβλιογραφία.



ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 16-11-2003