Εκτός κι αν…

Όλη της τη ζωή, η Ρίτα απολάμβανε τη λικνιστική μονοτονία της ευτυχίας: μια αγαπημένη οικογένεια, καλοί φίλοι, επιτυχία ως συγγραφέας βιβλίων «για το καλοκαίρι».
Τούτη η γαλήνια ζωή ραγίζει και για πρώτη φορά η Ρίτα δοκιμάζει την απώλεια και την ευθραυστότητα της ύπαρξης σ' ένα δύσκολο κόσμο. Στην προσπάθειά της ν' ανακαλύψει την αιτία που η ζωή της ξαφνικά άλλαξε, αρχίζει να προβληματίζεται για μια σειρά καταστάσεων με επίκεντρο τη γυναίκα και τις αντιφάσεις της

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το «Εκτός εάν...» (Unless) γράφτηκε τους τελευταίους μήνες της ζωής της Αμερικανίδας συγγραφέως, που ζούσε στο Τορόντο και διαπνέεται από έναν ελεγειακό τόνο αλλά και από μια τάση συμπύκνωσης των θεμάτων και ιδεών που έχουν εξακολουθητικά παρατεθεί σε προηγούμενα έργα της, τα οποία ξεχώρισαν κυρίως για το φεμινισμό τους και την επιμελή καταγραφή της «γυναικείας εμπειρίας». Με μοναδική διαύγεια, άρτια δομημένες φράσεις, προσεκτική επιλογή των λέξεων, επανέρχεται σε ένα οικουμενικό θέμα: την ανθρώπινη καλοσύνη. Και συγκεκριμένα θίγει το δίλημμα που σε κάποια στιγμή της ζωής τους αντιμετωπίζουν όλες οι γυναίκες, πώς δηλαδή μπορεί να συνυπάρξει αυτή η «ενδογενής» ποιότητα με τη βία του εξωτερικού περίγυρου, την ανηθικότητα και την προσποίηση, χωρίς να τραυματιστεί αθεράπευτα ο εσωτερικός τους κόσμος. Η σύγκρουση του «γυναικείου μικρόκοσμου» με το ανδροκρατούμενο σύμπαν είναι θέμα που έχει απασχολήσει και στο παρελθόν τη βραβευμένη με Πούλιτζερ για τα «Πέτρινα Ημερολόγια» Σιλντς, μόνο που εδώ θέτει και ένα επιπλέον ερώτημα: Μια γυναίκα δημιουργός η οποία γράφει για τα μικρά και ταπεινά, προικισμένη με την «έμφυτη» γυναικεία καλοσύνη, θα μπορέσει ποτέ να διεκδικήσει μια θέση στο πάνθεον των μεγάλων αντρών δημιουργών, ή μήπως εξ ορισμού η καλοσύνη αποκλείει τη μεγαλοσύνη; Και κυρίως, με ποιο τρόπο θα δρασκελίσουν οι γυναίκες τα όρια αυτού του μικρόκοσμου, στον οποίο εθελοντικά αποσύρονται, όταν μέσα από εκπαίδευση αιώνων έχουν ενσωματώσει τους ρόλους του θύματος και «στρατηγική τους είναι η αυτοθυσία»;

Η Σιλντς επιχειρεί να συνδέσει την αποσπασματικότητα των βιωμάτων της ηρωίδας της, εντάσσοντάς τα σε μια αφηγηματική συνέχεια, τοποθετώντας για τίτλους στα κεφάλαια «μικρά ρινίσματα της γλώσσας» (ως επί το πλείστον επιρρήματα και προθέσεις), ακαθόριστες και αφηρημένες έννοιες τόπου, τρόπου, θέσης και χρόνου, όπως για παράδειγμα «Ως εκ τούτου», «Ηδη», «Αντί», «Ειδάλλως», «Παρά», κ.ά., τα οποία δηλώνουν την αβεβαιότητα της αφηγήτριας αλλά και την ύπαρξη ενός υπογείου ρεύματος το οποίο είναι ικανό, ανά πάσα στιγμή, να ταράξει την επιφανειακή ομαλότητα για την οποία έχει φιλότιμα εργαστεί.

Από την πρώτη παράγραφο του μυθιστορήματος μαθαίνουμε πως η εύτακτη και ασφαλής ζωή της αφηγήτριας σε ένα προάστιο του Τορόντο έχει διασαλευτεί. Η σαραντατετράχρονη Ρίτα, μεταφράστρια και μυθιστοριογράφος, μητέρα τριών κοριτσιών και σύζυγος, μάς δηλώνει πως περνάει μια εποχή «μεγάλης δυστυχίας και απώλειας». Παρότι η Ρίτα έχει λύσει τα βασικά της προβλήματα και αυτή την περίοδο επιδίδεται στη γραφή του δεύτερου μυθιστορήματός της μετά την επιτυχία του πρώτου «εύπεπτου» έργου της, ολόκληρη η ζωή της έχει απορυθμιστεί από ένα γεγονός που της προκαλεί αφόρητο πόνο: Η μεγαλύτερη κόρη της, η όμορφη και ευφυής Νόρα, έφυγε από το σπίτι, εγκατέλειψε τις σπουδές της και βρίσκεται καθημερινά σε ένα πεζοδρόμιο του Τορόντο, ζητιανεύοντας, έχοντας τοποθετήσει μπροστά της μια πινακίδα που γράφει: ΚΑΛΟΣΥΝΗ. Η Νόρα δεν εξηγεί τη συμπεριφορά της σε κανέναν ούτε και αποκρίνεται σε όσους την επισκέπτονται εκεί και πασχίζουν να επικοινωνήσουν μαζί της. Η προσεκτικά δομημένη αρχιτεκτονική τού οικογενειακού βίου υπονομεύεται συθέμελα. Η φύση της καλοσύνης, μια ιδιότητα που συνδέεται με τη γυναικεία φύση, διαρρηγνύει την ομαλή πορεία της αρμονικής οικογενειακής ζωής. Η ίδια η συγγραφέας συγχρονίζεται με την ψυχική διαταραχή της ηρωίδας της, διακόπτοντας τακτικά τη ροή της αφήγησης, παρεμβάλλοντας επιστολές, αναδρομές της Ρίτας στο παρελθόν, επιδρομές στην πόλη, αναψηλαφήσεις σε ξένες ζωές και αναδιφήσεις σε παλιά γεγονότα τόσο της δικής της ζωής όσο και άλλων γνωστών της γυναικών, προκειμένου να προσεγγίσει την έννοια της καλοσύνης, της καλοσύνης που έστειλε την κόρη της στο δρόμο, μια ιδιότητα η οποία θεωρείται αρετή για το γυναικείο φύλο αλλά που, σύμφωνα με τη συγγραφέα, ευθύνεται και για τον παραμερισμό του. Παρά το δράμα της αφηγήτριας, ο τόνος είναι μετρημένος και ήρεμος, σε στιγμές φορτισμένος, φόρτιση η οποία εξισορροπείται από μιαν ανεπαίσθητη ειρωνεία η οποία διαφαίνεται, ιδιαίτερα στις σκηνές που περιγράφεται η ενασχόληση της Ρίτας με τη γραφή και η Σιλντς παίρνει την ευκαιρία να σχολιάσει θέματα του εκδοτικού κόσμου και της βιβλιοπαραγωγής. Παρουσιάζει τις μικρές ομάδες της δημιουργικής γραφής, απ' όπου ξεκίνησε η Ρίτα, τις συμβουλές που αντάλλαξαν μεταξύ τους οι συμμαθήτριες στις εβδομαδιαίες συναντήσεις τους σε καφέ του Τορόντο, αναφέρει κωμικά αλλά και ταπεινωτικά επεισόδια για τη ματαιοδοξία των συγγραφέων, την εκζήτηση, διάφορες μεθόδους κολακείας, μέχρι που εμφανίζει και μια καρικατούρα ενός επιμελητή εκδόσεων, του Αρθρουρ, ο οποίος προσπαθεί να πείσει τη Ρίτα να κάνει κάποιες αλλαγές στο μυθιστόρημα που γράφει προκειμένου να γίνει πιο «σοβαρό», ωθώντας την να εστιαστεί στον άντρα - ήρωα, ώστε να κερδίσει το «απαιτητικό» αντρικό κοινό.

Η γραφή, και ιδιαίτερα η γυναικεία γραφή, είναι ένα γνωστό θεματικό πεδίο για τη Σιλντς, γι' αυτό και η επιλογή της συγκεκριμένης ενασχόλησης για την ηρωίδα της δεν μας ξενίζει. Παράλληλα, εισάγει και μια δεύτερη γυναικεία περσόνα, με γραφή ερμητική, την αντισυμβατική Γαλλίδα θεωρητικό Ντανιέλ Γουέστερμαν, το απαιτητικό έργο της οποίας η Ρίτα μεταφράζει, και η οποία παρέχει το μοντέλο της «σοβαρής» συγγραφέως κατά το πρότυπο της Μποβουάρ και της Γουλφ.

Η ενασχόλησή της με το έργο τής Γουέστερμαν ωθεί τη Ρίτα στο να εκφράσει το δικό της φεμινισμό μέσα από επιστολές οι οποίες αποτελούν ξεχωριστά κεφάλαια, επιστολές διαμαρτυρίας τις οποίες γράφει αλλά δεν αποστέλλει, σε αρθρογράφους και κριτικούς, όπου και διαμαρτύρεται για το γυναικείο αποκλεισμό από τους «σοβαρούς» λογοτεχνικούς κανόνες και από τις λίστες με τους κορυφαίους δημιουργούς.

Επαναληπτικά η Ρίτα αναρωτιέται αν αυτή η παρασιώπηση της γυναικείας παρουσίας συνδέεται με την απόσυρση της Νόρας από τον κόσμο, έναν κόσμο που δεν της επιτρέπει να συμμετάσχει ενεργά και με όλες της τις αισθήσεις. Οι επιστολές της γίνονται όλο και σφοδρότερες στον τόνο και ζητάει να μάθει το λόγο που διάφοροι κύριοι, δήθεν ξεχνούν να αναφέρουν τα γυναικεία ονόματα, κατηγορώντάς τους πως συναινούν στην κατασκευή ενός κόσμου στον οποίον η κόρη της δεν έχει άλλη επιλογή από το να τον απορρίψει. Ιδιαίτερα καυστική είναι η επιστολή που γράφει σε μια γυναίκα κριτικό, η οποία χαρακτηρίζει τις γυναίκες συγγραφείς «μικρογράφους της μυθιστορίας», χαρακτηρισμό που θεωρεί ιδιαίτερα προσβλητικό: «Εχω μια δεκαεννιάχρονη κόρη που απομακρύνθηκε από τον κόσμο λόγω της ιδέας ότι είναι καταδικασμένη στη μικρογραφία. Η στρατηγική της είναι η αυτοθυσία. Την ξέρω αυτή την αίσθηση. Μπορεί να έχει καλοσύνη αλλά όχι μεγαλοσύνη».



Νέα αυτοσυνείδηση



Ο πόνος, η αναζήτηση της φύσης της καλοσύνης χαρίζει στη Ρίτα μια καινούργια αυτοσυνείδηση, η οποία αναπόφευκτα προβάλλεται και στο γραπτό της αλλά και στην ηρωίδα που κατασκευάζει, την Αλίσια, η οποία, όσο προχωράει η αφήγηση, προικίζεται με καινούργιες αρετές: έξυπνη, επινοητική, ικανή για ηθικές αποφάσεις, αρετές που θεωρούνται δεδομένες σε έναν άντρα ήρωα, επιχειρώντας, με τον τρόπο της, να συμβιβάσει τις δυο φαινομενικά αντίθετες έννοιες της καλοσύνης και της μεγαλοσύνης.

Οι λόγοι της απόσυρσης της Νόρας αποκαλύπτονται λίγες σελίδες πριν από το τέλος και διαπιστώνουμε πως πράγματι η Ρίτα είχε δίκιο, όταν υπέθετε πως η κόρη της οδηγήθηκε στο δρόμο από την απρόσωπη μεν αλλά σαρωτική εξωτερική βαρβαρότητα και βία που ασκείται στις γυναίκες, η οποία συχνά τις αναγκάζει είτε να αποσύρονται είτε να στρέφονται ενάντια στους εαυτούς τους. Παρά τον προφανή αυτόν συσχετισμό, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την εμβληματική δύναμη της χειρονομίας της Νόρας, που υποδηλώνει μια βαθύτερη ανικανότητα των γυναικών να αμυνθούν και να διεκδικήσουν μια θέση στο σύμπαν που τις αποκλείει· και ο λόγος είναι πως δεν έχουν καν συνείδηση αυτού του αποκλεισμού. «Ο κόσμος δεν είναι έτοιμος για μας» λέει κάποια στιγμή προς το τέλος του μυθιστορήματος η συγγραφέας, συμπέρασμα που διαθέτει ιδιαίτερη βαρύτητα καθώς γράφτηκε λίγο πριν η Σιλντς εγκαταλείψει αυτό τον κόσμο.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/05/2005