Aristotle on the function of tragic poetry

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το παράδοξο της αριστοτελικής Ποιητικής σπάνια συνειδητοποιείται από τους σύγχρονους αναγνώστες: η πραγματεία αυτή, αποτελούμενη από τις «σημειώσεις» του Αριστοτέλη για τα μαθήματά του, είναι το πρώτο στην ιστορία έργο που αφιερώνεται στη θεωρία της λογοτεχνίας, συγχρόνως όμως και ένα από τα πιο σημαντικά του αντίστοιχου κανόνα των θεωρητικών έργων ώς σήμερα. Όπως το διατύπωσε προσφυώς ένας σύγχρονος θεωρητικός, «είναι σαν να βγαίνει από την κοιλιά της μάνας του ένας άντρας με γκρίζο μουστάκι»!

Ένα τόσο σημαντικό θεωρητικό έργο παρουσιάζει, όπως είναι φυσικό, πολλά ερμηνευτικά προβλήματα, τα οποία ενίοτε καθίστανται δυσχερέστερα από την υπαινικτική ή ελλειπτική διατύπωση του κειμένου αλλά και εξαιτίας των σημαντικών φθορών που γνώρισε η πραγματεία κατά την πολυκύμαντη χειρόγραφη παράδοσή της (με σημαντικότερη βέβαια την απώλεια του δεύτερου βιβλίου). Το πιο ενδιαφέρον από τα πρόσφατα βιβλία για την Ποιητική φέρει (σε ελληνική απόδοση) τον τίτλο Η λειτουργία της τραγικής ποίησης κατά τον Αριστοτέλη και είναι γραμμένο από τον Γ. Μ. Σηφάκη, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης. Ο Σ. είναι γνωστός κυρίως για τις σημαντικές μελέτες του για το αρχαίο δράμα αλλά και για το - εντυπωσιακής ευρύτητας - έργο του σχετικά με παραδοσιακές μορφές τέχνης σε μεταγενέστερες εποχές (μεταξύ άλλων έχει δημοσιεύσει μελέτες για τον καραγκιόζη, το δημοτικό τραγούδι και τον Μπέλα Μπάρτοκ).

Στο βιβλίο του αυτό ο Σηφάκης προσεγγίζει την αριστοτελική πραγματεία από την οπτική γωνία της ιστορίας του θεάτρου. Ο συγγραφέας δηλώνει εξαρχής στον Πρόλογο ότι πρόκειται για μελέτη «της σημασίας και της κοινωνικής λειτουργίας της τραγικής ποίησης στην κλασική Αθήνα όπως αυτή κατανοήθηκε και ερμηνεύθηκε από τον Αριστοτέλη». Το ενδιαφέρον του επικεντρώνεται κατά συνέπεια στα τμήματα του έργου στα οποία διαφαίνεται ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόταν ο σταγιρίτης φιλόσοφος την δύναμιν (ήτοι τη «λειτουργία και επίδραση»), το έργον και την οικείαν ηδονήν που προκαλούσε η τραγωδία ως μιμητική τέχνη.

Ο Σ. θεωρεί ότι ο Αριστοτέλης δεν υποτιμά το στοιχείο της παράστασης και ότι με την άποψή του για την οικείαν ηδονήν της τραγωδίας προτείνει μια θεωρία της πρόσληψης, η οποία αναφέρεται κατά κύριο λόγο στους πραγματικούς αθηναίους θεατές και όχι σε ένα ιδεώδες μορφωμένο κοινό.

Το βιβλίο του Σηφάκη αρθρώνεται σε επτά κεφάλαια και τρία επίμετρα. Αφού πρώτα καταδεικνύεται στην «Εισαγωγή» ο αττικός χαρακτήρας της αρχαίας τραγωδίας, συζητείται στο κεφάλαιο Ι η «λειτουργία της ποίησης», η οποία κατά τον Αριστοτέλη αποβλέπει, αντίθετα από την ιστορία, στην παρουσίαση των καθόλου (η συσχέτιση των καθόλου με τις συλλογικές πίστεις μιας παραδοσιακής κοινωνίας, όπως η αρχαία ελληνική, και συγχρόνως η σύνδεση της έννοιας αυτής με την τραγωδία, η οποία ισορροπεί μεταξύ της παραδοσιακής θεώρησης και της προσωπικής ερμηνείας, είναι μια από τις ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις του Σηφάκη).

Το κεφάλαιο ΙΙ αναφέρεται στο κοινό της τραγωδίας (όλες οι κοινωνικές τάξεις αλλά και αμφότερα τα φύλα κατά τον συγγραφέα), ενώ στο κεφάλαιο ΙΙΙ συζητείται ένα συγκεκριμένο αλλά κρίσιμο πρόβλημα που τίθεται από την Ποιητική: Σε τι συνίσταται η «μάθηση» και η επακόλουθη ηδονή που παράγεται από ένα μιμητικό έργο τέχνης; Στο κεφάλαιο IV ο Σηφάκης υποστηρίζει με σοβαρά επιχειρήματα ότι ο Αριστοτέλης δεν υποτιμά καθόλου τον ρόλο της μουσικής στην τραγωδία παρά τον χαρακτηρισμό της ως ηδύσματος. Στο κεφάλαιο V θίγεται το πολυσυζητημένο πρόβλημα του περιεχομένου του όρου κάθαρσις που απαντάται στον ορισμό της τραγωδίας. Ο συγγραφέας δέχεται μεν ότι ο όρος αποτελεί ιατρική μεταφορά, αλλά αποσυνδέει την έννοια της τραγικής καθάρσεως από την εμφάνιση παθολογικών φαινομένων: η ανάλογη συζήτηση για τη μουσική στα Πολιτικά δείχνει, κατά τον Σηφάκη, ότι η κάθαρσις πρέπει να εννοηθεί ως ευχάριστη ανακούφιση που δημιουργείται στον θεατή όταν πάψει να κατέχεται από τα έντονα και οδυνηρά συναισθήματα του ελέου και του φόβου. Στο κεφάλαιο VI οι αριστοτελικές απόψεις για τα συναισθήματα συσχετίζονται με τα συμπεράσματα της σύγχρονης νευροβιολογίας για τη σχέση των συναισθημάτων με την ικανότητα λογικής σκέψης και λήψης αποφάσεων, ενώ στο κεφάλαιο VII συνοψίζονται τα συμπεράσματα ολόκληρου του βιβλίου. Στα Επίμετρα εξετάζονται επιμέρους ζητήματα και παρατίθενται (στο τελευταίο από τα τρία) τα αρχαία χωρία.

Με τις πρωτότυπες, συχνά ερεθιστικές απόψεις και ερμηνείες του συγγραφέα ενδέχεται να μη συμφωνήσει κανείς σε όλες τις περιπτώσεις (για παράδειγμα, στο επίμαχο χωρίο του 4ου κεφαλαίου της Ποιητικής για την καλλιτεχνική μίμηση ως πηγή γνώσης νομίζω ότι υπονοείται μια πολύ πιο στοιχειώδης νοητική διαδικασία - επαγωγή και όχι συλλογισμός - από αυτήν που υποθέτει ο συγγραφέας). Ωστόσο η σπουδαία συμβολή της εργασίας του Σηφάκη δεν περιορίζεται στην επίλυση μεμονωμένων προβλημάτων ή στη διεισδυτικότερη ανάλυση επί μέρους θεμάτων, όπως είναι ο ρόλος της μουσικής στην τραγωδία κατά τον Αριστοτέλη ή η σχέση συναισθημάτων και λογικής κατανόησης.

Εξίσου σημαντική είναι η προσπάθεια ιστορικότερης προσέγγισης της Ποιητικής. Η ερμηνεία του Σηφάκη δείχνει ότι η αριστοτελική σκέψη, ακόμη και όταν είναι έντονα θεωρητική, όπως συμβαίνει με τις έννοιες τις σχετικές με τη λειτουργία της τραγωδίας, μπορεί να έχει πολύ πιο στενή σχέση με την εμπειρική πραγματικότητα από όσο συνήθως υποθέτουμε. Ο βαθμός βέβαια και το είδος της σχέσης απαιτούν προσεκτικό ζύγισμα. Αλλά η συγκεκριμένη οπτική και νόμιμη είναι και γόνιμη αποδεικνύεται.

Το βιβλίο του Γ. Μ. Σηφάκη δεν ανήκει στην κατηγορία των έργων που συνοψίζουν τις κρατούσες απόψεις ή αναδιατυπώνουν προβλήματα γύρω από ένα κείμενο. Ανήκει στην κατηγορία των τολμηρών και πρωτότυπων εργασιών που συγκεφαλαιώνουν προσωπική γνώση και έρευνα.

Στην κατηγορία αυτή η ελληνόγλωσση φιλολογική παραγωγή εμφανίζεται ιδιαίτερα καχεκτική. Αυτονόητη λοιπόν η ευχή να μεταφραστεί το βιβλίο αυτό σύντομα στα ελληνικά. Utinam fiat!



Σταύρος Τσιτσιρίδης (αναπληρωτής καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 08-09-2002