Περί της αισθητικής παιδείας του ανθρώπου

Σε εξαιρετικά επιμελημένη έκδοση και ωραία μετάφραση, που συνοδεύεται από πλήθος διαφωτιστικές πραγματολογικές κι ερμηνευτικές σημειώσεις, το βιβλίο αυτό, το θεωρούμενο από πολλούς ως το σημαντικότερο θεωρητικό (φιλοσοφικό και αισθητικό) έργο του Σίλλερ, μας δίνει πλήρη εικόνα για τις αρχές που διέπουν το σύνολο του έργου του αλλά και την ατμόσφαιρα και τους προβληματισμούς μιας ολόκληρης εποχής στη γερμανική κουλτούρα, την εποχή που περνούσε από τον κλασικισμό στον ρομαντισμό με τους δύο μεγάλους εκπροσώπους της: τον Γκαίτε και τον Σίλλερ. Οι 27 «επιστολές» είναι στην πραγματικότητα 27 κεφάλαια πάνω στο θέμα της αισθητικής, της καλλιτεχνικής και της φιλοσοφικής παιδείας που καλείται να απαντήσει στα μείζονα ερωτήματα τα οποία απασχολούσαν τους καλλιτέχνες αλλά και τους μορφωμένους γενικώς της εποχής (η φύση, η ελευθερία, η βούληση, το σκέπτεσθαι και το αισθάνεσθαι, η θεωρητική και πρακτική καλλιέργεια, οι καλές τέχνες κ.ά.). Το βιβλίο πέραν του ότι αποτελεί βασικό έργο του γερμανικού ιδεαλισμού, συνιστά και ουσιαστική συμβολή στην ανάπτυξη του ευρωπαϊκού ανθρωπισμού.



Α.Β.

Το ΒΗΜΑ, 01/10/2006





ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν και τα προσωπικά βιώματα του βιβλιοκριτικού μπορεί καθόλου να μην ενδιαφέρουν τον αναγνώστη αυτών των γραμμών, θα τον παρακαλούσαμε να μας ανεχθεί για λίγο για να του περιγράψουμε τη συναισθηματική κατάσταση που μας γέννησε η ανάγνωση αυτού του έργου. Οταν το διαβάσαμε, πριν από 20 χρόνια, αισθανθήκαμε πολύ ώριμοι και όταν το ξαναδιαβάσαμε σήμερα, αισθανθήκαμε πολύ νέοι. Αυτό το βιβλίο είναι το βιβλίο της αιώνιας νεότητας και της ωριμότητας της ευγενούς σκέψης.

Ο Φρίντριχ Σίλερ (1759-1805) δεν αποτελεί απλώς έναν από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας. Ο γερμανικός ιδεαλισμός, η θεωρία της αισθητικής και ο κλασικισμός θα ήσαν πολύ φτωχότερα χωρίς την παρουσία αυτού του πολύπλευρου στοχαστή. Αν η ανθρώπινη γνώση κατοικεί σε έναν υπέροχο πύργο, τότε τα δωμάτια αυτού του πύργου, όπως είναι η αισθητική, η ηθική, η φιλοσοφία, η ιστορική μυθιστορία, η ποίηση, το θέατρο, ο πολιτικός στοχασμός, η ανθρωπολογία, μπορεί να μην οφείλουν τα θεμέλιά τους στον μεγάλο στοχαστή, σίγουρα όμως είναι διακοσμημένα από την πολύπλευρη σκέψη του. Ο Σίλερ, στη σύντομη ζωή του, έθεσε ως κύριο στόχο να προσεγγίζει την ανθρώπινη φύση ως ολότητα στην οποία συγχωνεύονται ο Λόγος με τις αισθήσεις, η διάνοια με τη φαντασία και η ελευθερία με την αναγκαιότητα. Με το ίδιο το έργο του απέδειξε πως αυτός ο στόχος δεν είναι ανέφικτος.

Οι «Αισθητικές Επιστολές» (1795) αποτελούν έναν από τους κυριότερους σταθμούς της ανθρώπινης πορείας προς την αισθητική τελείωση. Η περιπλάνηση του σιλερικού στοχασμού στα πελάγη της αισθητικής, του ωραίου και του υψηλού δεν είναι αυτοσκοπός. Ο βαθυστόχαστος αυτός νους περιπλανιέται στις θάλασσες της αισθητικής και φιλοσοφικής σκέψης για να ανακαλύψει την ήπειρο της ανθρώπινης ελευθερίας και ευδαιμονίας.

Οι «Επιστολές» δεν αποτελούν ένα αφηρημένο θεωρητικό και αισθητικό έργο. Στο βάθος τους αποτελούν ένα κατεξοχήν πολιτικό έργο. Πριν καταλήξει ο συγγραφέας στο να θεωρήσει την ομορφιά ως δεύτερο δημιουργό (πρώτος φυσικά είναι η φύση και όχι ο Θεός), θεωρεί πως οφείλει να μιλήσει για το πνεύμα της εποχής και για την κατάσταση του ανθρώπου. Αλλωστε στην ομορφιά αναζητεί το μέσο για την εξύψωση του ανθρώπου από την άθλια κατάσταση στην οποία βρίσκεται.



Η ομορφιά ως εργαλείο ανθρώπινης χειραφέτησης



Ο Σίλερ εκκινά από τη γνωστή στην εποχή του διάκριση μεταξύ φυσικής και ηθικής πολιτείας και τους όρους μετάβασης από την πρώτη στη δεύτερη. Η φυσική πολιτεία στηρίζεται πρωτογενώς σε δυνάμεις, ενώ η ηθική πολιτεία σε νόμους. Ο άνθρωπος της πρώτης είναι ο πραγματικός άνθρωπος, ενώ της δεύτερης είναι ο δυνητικός. Η μετάβαση από τη φυσική πολιτεία στην ανθρώπινη πολιτεία, όταν δεν διαμεσολαβείται από έναν τρίτο παράγοντα, που είναι η αισθητική κατάσταση, κινείται από τον άγριο στον βάρβαρο. Ο πολιτισμός που δεν γνωρίζει την αισθητική είναι βαρβαρότητα. Ο Λόγος επιδιώκει να ακυρώσει το φυσικό κράτος για να εγκαταστήσει το κράτος των νόμων, διακινδυνεύει έτσι να καταλύσει τον πραγματικό άνθρωπο. Χρειάζεται επομένως ένα στήριγμα που θα απομακρύνει τον φυσικό χαρακτήρα από την αυθαιρεσία και συνάμα δεν θα αποκόψει τον ηθικό άνθρωπο από τις αισθήσεις. Αυτό το στήριγμα είναι η ομορφιά και το μέσον αυτής, οι καλές τέχνες.

Πριν όμως περιγράψει τον ρόλο της ομορφιάς και των καλών τεχνών επικεντρώνει το ενδιαφέρον στην περιγραφή της υπάρχουσας κοινωνίας (3η επιστολή). Η παρούσα κοινωνία, εν αντιθέσει με την ελληνική, όπου τόσο η ποίηση όσο και η καθαρή κοινωνία τιμούσαν την αλήθεια, είναι μια κοινωνία του μερικού και εξειδικευμένου ανθρώπου. Οι αρχαίοι Ελληνες συνδύαζαν τα θέλγητρα της τέχνης με την αξιοπρέπεια της γνώσης. Ο επιμέρους Ελληνας εκπροσωπούσε το όλον. Ο σημερινός άνθρωπος ως γένος βρίσκεται σε καλύτερη θέση, αλλά ως άτομο είναι σε μειονεκτική. Η διάνοια και η γνώση οδηγούν στην πρόοδο και στην ταυτόχρονη διάσπαση της ανθρώπινης φύσης (6η και 7η επιστολή).

Η επιστροφή της ολότητας προωθείται από τη συνδυασμένη ενότητα των δύο ορμών του ανθρώπου, της «αισθητηριακής ορμής» και της «ορμής της μορφής» (11η, 12η, 13η επιστολή) με τη διαμεσολάβηση μιας τρίτης, που είναι η «ορμή του παιγνιδιού» (14η επιστολή). Η αισθητηριακή ορμή αποκλείει από το υποκείμενο την ελευθερία του, ενώ η ορμή της μορφής τού δίνει την αλήθεια και του στερεί τα συναισθήματα. Η ορμή του παιγνιδιού αίρει τον φυσικό αποκλεισμό της αναγκαιότητας, αλλά και τον αποκλεισμό που ο Λόγος και η ηθική αναγκαιότητα ασκούν στα συναισθήματα. Στο παιγνίδι οφείλει ο άνθρωπος την ανθρωπιά του. Αυτός παίζει όπου είναι άνθρωπος και είναι άνθρωπος μόνον εκεί όπου παίζει. Με πιο σύγχρονες αναφορές διακρίνουμε εδώ την αντιπαλότητα του homo ludens του Χουιζίνγκα με τον μονοδιάστατο άνθρωπο του Μαρκούζε.

Το αντικείμενο της αισθητηριακής ορμής λέγεται ζωή, ενώ της ορμής τής μορφής λέγεται σχήμα. Η ομορφιά αποτελεί το αντικείμενο της ορμής του παιγνιδιού και η τέχνη ένα ζωντανό σχήμα (15η επιστολή). Η ομορφιά, η αισθητική κατάσταση και οι καλές τέχνες αποκαθιστούν, μόνον όμως στον κόσμο της Ιδέας, την ενότητα των αισθητηριακών και των πνευματικών δυνάμεων. Μέσω της ομορφιάς ο αισθητηριακός άνθρωπος ανακαλύπτει τη σκέψη και την ηθική και ο πνευματικός άνθρωπος τα χαμένα του συναισθήματα. Η διάνοια και τα αισθήματα αποκλείουν πραγματικότητες τις οποίες αναλαμβάνει να επαναφέρει η τέχνη (16η επιστολή). Αυτά όμως ισχύουν στον κόσμο της Ιδέας, γιατί στον εμπειρικό κόσμο η ομορφιά βρίσκει φθαρμένο υλικό.



Στο βασίλειο της αισθητικής ελευθερίας



Από την 22η επιστολή εγκαταλείπει τη φιλοσοφικο-ιστορική οπτική στην εξέταση της ομορφιάς για να στραφεί στην ανάλυση του χαρακτήρα και της φύσης της τέχνης. Ο Σίλερ θεωρεί πως η αληθινή τέχνη εξαφανίζει το υλικό μέσω της μορφής. Το περιεχόμενο δεν είναι τίποτα ενώ η μορφή μπορεί να κάνει τα πάντα (22η επιστολή). Η τέχνη είναι ο κόσμος της επίφασης και το απείκασμα του απείρου ή πιο σωστά της άπειρης μορφής. Μόνον η παραιτημένη από την πραγματικότητα επίφαση είναι αισθητικά ισχυρή. Οι θέσεις του για την τέχνη αμφισβητήθηκαν πολύ περισσότερο από τις θέσεις του για την ομορφιά. Η άποψη του Σίλερ για την τέχνη ως φόρμα σημαίνει υπερβολική συρρίκνωση του περιεχομένου και υπερβολικό ξεχείλισμα της φόρμας. Ενας όμως παράγοντας που δείχνει καλύτερα από οποιονδήποτε άλλο την περιορισμένη αξία της μείωσης του ρόλου του περιεχομένου στο ισοζύγιο των καλλιτεχνικών αξιών είναι το ίδιο το λογοτεχνικό έργο του Σίλερ.

Στην 27η και πιο συγκλονιστική επιστολή ο Σίλερ παραιτείται από την ιδέα της κατάκτησης της ηθικής πολιτείας μέσα από την ενίσχυση της αισθητικής παιδείας και της ομορφιάς. Εδώ, όχι μόνον η αισθητική πολιτεία κατακτά αυτόνομο ρόλο και λόγο ύπαρξης, αλλά και θεωρείται πως μόνον αυτή είναι σε θέση να παρέχει ελευθερία μέσω της ελευθερίας. Η αισθητική πολιτεία όχι μόνο δεν συνδέει τη φυσική πολιτεία με την ηθική, αλλά και αντιπαραβάλλει την ελευθερία της στον κόσμο των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεων των άλλων δύο πολιτειών. Μόνο στην αισθητική πολιτεία οι πολίτες είναι ελεύθεροι και ίσοι. Το βασίλειο της ισότητας υπάρχει στην αισθητική και όχι στην ηθική καντιανή προσταγή και πολιτεία. Και δεν φτάνει αυτό. Ικανές για τον κόσμο της αισθητικής πολιτείας κρίνονται μόνον οι «ψυχές με λεπτή διάθεση», οι οποίες περιορίζονται σε «μερικούς εκλεκτούς κύκλους». Την ίδια χρονιά στο ποίημά του «Το ιδεώδες και η ζωή» γράφει:



«Στο βασίλειο του ιδεώδους τρέξε

με χαρά, μακριά από τη γκρίζα ζωή»



Σε μια περίοδο που η πραγματική ιστορία των ωμοτήτων της Γαλλικής Επανάστασης, η αδράνεια και ο επαρχιωτισμός της γερμανικής ζωής δίνουν τον τόνο, η ευγενής ψυχή του Σίλερ πνίγεται μέσα στον ζοφερό κόσμο των υλικών συμφερόντων, των πολιτικών και πνευματικών συναλλαγών και αποφασίζει να χαράξει μια διαχωριστική γραμμή με τον πραγματικό κόσμο και τις δουλείες του. Αποφασίζει πως δεν αξίζει να πληγώσει την ελευθερία των άλλων για να επιβάλει τη δική του, ούτε όμως να χάσει και τη δική του αξιοπρέπεια. Αυτή η στάση μάς δείχνει με το δάκτυλο τον αναδυόμενο ήλιο του γερμανικού ρομαντισμού. Οι αναγνώστες αυτού του ευαίσθητου και υπέροχου στοχαστή και στιλίστα του λόγου δεν πρέπει επίσης να ξεχνούν πως ενάμιση αιώνα αργότερα η αισθητικοποίηση της πολιτικής γέννησε τα δύσμορφα φασιστικά τέρατα. Για να επιβεβαιωθεί ακόμη μία φορά η πανουργία της Ιστορίας, όπου ο ευαίσθητος καλλιτέχνης γεννά τον τερατώδη πολιτικό ζηλωτή. Αυτό όμως στην ουσία αποτελεί και το κεντρικό μήνυμα των «Αισθητικών Επιστολών».

Ο μεταφραστής και επιμελητής του έργου, ο πανεπιστημιακός Κώστας Ανδρουλιδάκης, με τη μεστή μετάφραση, τα επιλεγόμενα, τις σημειώσεις του και με τα τρία παραρτήματα και οι εκδόσεις «Ιδεόγραμμα» προσέφεραν μια πολύ μεγάλη υπηρεσία χαρίζοντάς μας αυτό το έργο.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/02/2007