Περιπλάνηση στη νεωτερικότητα

Ο Γκέοργκ Ζίμμελ είναι από τους θεμελιωτές της κοινωνιολογίας και ένας από τους σημαντικότερους εκφραστές του πνεύματος της ώριμης νεωτερικότητας. Γνήσιο τέκνο μιας "χρυσής εποχής" της γερμανικής διανόησης (Χούσσερλ, Σέλερ, Βέμπερ), βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο ενός ανανεωμένου ενδιαφέροντος για τα επίκαιρα πλέον θέματα και τις πρωτότυπες προσεγγίσεις που εκείνος εγκαινίασε. Ο τόμος προσφέρει για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό μια αντιπροσωπευτική εικόνα του πολυσχιδούς του έργου, όπου αποτυπώνεται καλειδοσκοπικά η μορφολογία του νεωτερικού κόσμου. Άλλοτε κλασικά και άλλοτε απροσδόκητα, τα αντικείμενα των μελετών του -η κοινωνική διαφοροποίηση, η ομάδα, η μητρόπολη, η "κοινωνική τοπογραφία", η μόδα, το χρήμα, η πορνεία, η ερωτοτροπία κ.ά., ανάμεσα στα οποία πορεύεται ως "ξένος" και ως "πλάνης"-, αντανακλούν τόσο τις αλλοτριωτικές διαδικασίες της αστεακής ζωής όσο και τις ελευθεριακές δυνατότητες που αυτή αποδεσμεύει. Αναδεικνύοντας έτσι κάτι από την τραγικότητα μιας βαθιά αντινομικής εποχής, η διαλεκτική του Ζίμμελ μετατρέπει τις φαινομενικά αποσπασματικές στιγμές της σε γόνιμους μικρόκοσμους, απ' όπου εκμαιεύει το καθολικό νόημα της ζωής. Ο ίδιος άλλωστε μας καλεί να αντιμετωπίζουμε "όχι μόνο κάθε άνθρωπο αλλά και κάθε πράγμα σαν να ήταν σκοπός αφ' εαυτού, που θα συνέτεινε σε μια συμπαντική ηθική".

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αστρο μετρίας λαμπρότητος, ανάμεσα σε επιφανέστερους, όπως ο Εντμουντ Χούσερλ ή ο Μαξ Σέλερ, συγχρόνους του, ο Γκέοργκ Ζίμελ (1858-1918), που μοιράστηκε την ίδια ακαδημαϊκή κακοτυχία με τον Βάλτερ Μπένγιαμιν (αλλά όχι και την αφόρητη οικονομική του δυσπραγία), έμοιαζε παραθεωρημένος ώς πρόσφατα σχεδόν. Στην πληθώρα των κολακευτικών αναφορών για το έργο του δεσπόζει πότε ένας τόνος συγκαταβατικής επιφυλακτικότητας (διακρίνεται ιδιαίτερα στον Γκέοργκ Λούκατς) και πότε το είδος της πατρικής αναγνωρίσεως που διαπνέει τα εγκώμια του Μαξ Βέμπερ. Φαίνεται ότι η ακαδημαϊκή κοινότητα, η οποία εξοστράκισε εν ζωή τον Ζίμελ απ' όλες τις άξιες λόγου πανεπιστημιακές θέσεις, κατάφερε να ρίξει, επί μακρόν, μια μεταθανάτια ομίχλη στο έργο αυτού του ξεχωριστού στοχαστή, ο οποίος μόνο μετά το 1950 υψώνει το πραγματικό του ανάστημα.

Στην αποκατάστασή του πρωτεύοντα ρόλο διαδραμάτισαν οι μαθητές του, κατεξοχήν ο Κρακάουερ και βοηθητικά ο Μπλοχ, όπως και η αργοπορημένη αλλά αποφασιστική παρέμβαση του Χάμπερμας ο οποίος παραλλήλως θα συνοψίσει, διόλου επικριτικά, αλλ' οπωσδήποτε χαρακτηριστικά, την κρατούσα περί του Ζίμελ άποψη: «Υπήρξε περισσότερο ένας εμπνευστής παρά ένας συστηματικός». Πράγματι ο Ζίμελ, παρά τη συστηματική σπουδή τού Καντ (αλλά και του Χέγκελ), έλκεται κατά τρόπο παράδοξο αφ' ενός από την πεσιμιστική ξηρότητα του Σοπενχάουερ και αφ' ετέρου από τη βιταλιστική παρορμητικότητα του Μπερξόν -ενώ στο ύστερο έργο του θα κατισχύσει η αφοριστική διάθεση του Νίτσε. Παρ' ότι υπήρξε ιδρυτικό μέλος της Γερμανικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας και κατά γενική πλέον ομολογία συνετέλεσε τα μέγιστα στην ανύψωση του κύρους αυτής τής, ύποπτης στα μάτια πολλών, συνθετικής «ημιεπιστήμης», αντιλήφθηκε την Κοινωνιολογία αρκούντως αιρετικά. Ο Ντιλτάϊ τον μέμφεται για τη διασπάθιση των ενδιαφερόντων του, άλλοι του προσάπτουν εκλεκτικισμό και εκλαμβάνουν ως θεωρητική αδυναμία την απουσία κανονιστικού λόγου και τις αποσπασματικές ερμηνευτικές του βολές. Αυτές οι βολές ωστόσο, τροχιοδεικτικές θα τις λέγαμε σήμερα, φανερώνουν στη σύντομη και δυνατή τους λάμψη την ποικιλότητα ενός εξ ορισμού αδέσποτου πεδίου, τη διασπορά των συνιστωσών του και το μεταβλητό του αθροίσματός τους: Ο Ζίμελ διαισθάνθηκε νωρίς ότι δουλειά της Κοινωνιολογίας δεν είναι να συντάξει τον κόσμο σε εκβιαστικώς ελάσσονα κλίμακα αλλά να τον εκθέσει στη μείζονα ακαταστασία του.

Από την άποψη αυτή, η συλλογή δοκιμίων που παρουσιάζεται στα ελληνικά με τον τίτλο «Περιπλάνηση στη Νεωτερικότητα» είναι απολύτως επιτυχής στο συνθετικό της αιτούμενο, μια που εμφανίζει καλειδοσκοπικά τα «τοπία» των προαιρετικών επισκέψεων του Ζίμελ, και μάλιστα υπό φωτισμό διαρκώς μεταλλασσόμενο και ως προς την εστίαση και ως προς το φόντο. Στο πρώτο μέρος ο Ζίμελ παρουσιάζει τις αρχές της κοινωνιολογικής του θεώρησης, οι οποίες δύσκολα θα μπορούσαν να εξαντληθούν σε ό,τι ονομάστηκε -και επικρίθηκε ως- σχετικισμός: «Αν δεν θέλουμε να στηριχτούμε μια για πάντα δογματικά σε μία αλήθεια, η οποία σύμφωνα με την ουσία της να μη χρειάζεται απόδειξη, τότε φαίνεται σωστό να θεωρήσουμε αυτό τον αμφίπλευρο χαρακτήρα της απόδειξης ως τη θεμελιώδη μορφή τής γνώσης που νοείται ως ολοκληρωμένη. Η γνώση είναι μια τόσο έωλη διαδικασία ώστε τα στοιχεία της προσδιορίζουν αμφίπλευρα τη θέση τους, όπως κάνουν και οι υλικές μάζες δυνάμει της βαρύτητας· παρόμοια μ' αυτήν, η αλήθεια αποτελεί έννοια σχέσης. Το ότι έτσι η εικόνα μας για τον κόσμο "μένει μετέωρη" δεν συνιστά πρόβλημα από τη στιγμή που και ο ίδιος μας ο κόσμος αυτό κάνει».

Ο αναγνώστης βλέπει αμέσως ότι ο Ζίμελ δεν αδυνατεί να συνθέσει μια κανονιστική θεώρηση του κόσμου, απλώς την αποστέργει ως ψευδή. Ο Σπύρος Γάγγας ωστόσο, που προικίζει την έκδοση αυτών των κειμένων του Γερμανοεβραίου κοινωνιολόγου με μια εκτενή και πληρέστατη καθ' όλα εισαγωγή, υπογραμμίζει ότι η απόρριψη από τον Ζίμελ κάποιου, ούτως ή άλλως φανταστικού, απόλυτου γνωσιοθεωρητικού όπλου δεν συνεπάγεται αυτομάτως και ακύρωση κάθε δεσμευτικού κριτηρίου. Παρόμοιο κριτήριο μπορεί κάλλιστα ν' αποτελέσει η αμοιβαιότητα, αφού κατά τον Ζίμελ πάντοτε: «Ετσι αναπτύσσεται το αντικειμενικό δίκαιο, καθώς τα υποκειμενικά διαφέροντα και οι δυνάμεις των ατόμων εξισώνονται, προσδιορίζουν αμοιβαία τη θέση και το μέτρο τους, αποκτούν μέσω της ανταλλαγής αξιώσεων και περιορισμών την αντικειμενική μορφή τής εξισορρόπησης και της δικαιοσύνης». Γνωρίζουμε βέβαια ότι η λειτουργική ενότητα των αμοιβαίων σχέσεων, την οποία επικαλείται ο Ζίμελ, δεν είναι ποτέ ούτε τόσο λειτουργική ούτε τόσο αμοιβαία, εξού και η αθρόα παραγωγή ακατασίγαστων κοινωνικών συγκρούσεων... Γνωρίζουμε ακόμα ότι ο ήπιος σχετικισμός που όντως χαρακτηρίζει τον Ζίμελ, περιορισμένος από ενίοτε σφοδρώς αλληλεπιδρώντα μεν, αλλά όχι και αλληλοκαταργούμενα αξιακά κριτήρια, υπερκεράστηκε δραματικά από το ζηλωτισμό όσων έφτασαν στο σημείο να εισηγηθούν την κατάλυση κάθε κριτηρίου και να παραδώσουν τις κοινωνίες, τους πολιτισμούς και την ιστορία τους έρμαιο των διαβόητων «ισοσθενών» αφηγήσεων, οι οποίες καταληκτικώς στοιχίζονται γύρω από τη φωνή τού ισχυρότερου αγορητή... Θα ήταν όμως εξοργιστικά πρωθύστερο να χρεώσουμε στον Ζίμελ τα αχθοφορικά των επιγόνων του.

Οι λαμπρότερες, αναμφίβολα, στιγμές αυτού του πλάνητα της νεωτερικότητας βρίσκονται στα κείμενα που αφορούν την κοινωνιολογία και τη φιλοσοφία του αστικού τοπίου, η κλασική πλέον Παρέκβαση για τον ξένο και οι ψηφίδες για το χρήμα, την πορνεία, την ψυχολογία της ερωτοτροπίας και τη φιλοσοφία του έρωτα. Ο Ζίμελ, που μοιάζει ν' ανασαίνει μετά δυσκολίας στα θεωρητικά κείμενα, ανακτά μιαν απρόσκοπτη κινητικότητα ως ψηφιδογράφος του απροόπτου. Αιχμαλωτίζει στιγμιαία απρόσμενες όψεις της ζωής για να τις αποδώσει κατόπιν αλώβητες στην ακαταστασία της καθημερινότητας. Καταπιάνεται με θέματα εξορκισμένα, όπως η πορνεία, ή με όσα στον καιρό του απαξιώνονταν από τους συναδέλφους του ως "αξιοπερίεργα", όπως αίφνης η Επιθεώρηση της Ελβετικής Αλπικής Λέσχης ή το νευρώδες σχόλιο για την Εμπορική Εκθεση του Βερολίνου. Ο ερανισμός του τυχαίου και η πολυπρισματική οπτική αυτού του προπάτορα της νεωτερικότητας, που κορυφώνεται στο αμετάφραστο νομίζω δοκίμιο Η Μητρόπολη και η πνευματική ζωή (1903), αποτυπώνουν βέβαια την έγνοια του για τον αμοιβαίο αυτοπροσδιορισμό του πλήθους των απροσμέτρητων παραγόντων που δρούν συγκεντρωτικά στο σύγχρονο άνθρωπο και σχηματίζουν το πρόσωπο και τους μορφασμούς του σε αντιστοιχία με τα προσωπεία και τα μορφώματα της εποχής. Η φρεσκάδα του όμως και οι αναπάντεχοι, αν και διόλου εκκεντρικοί, συνδυασμοί τους οποίους επιτυγχάνει, προκαλούν περιπαικτικά περί «ιμπρεσιονισμού» σχόλια και την απορριπτική διάθεση την οποία σκιαγραφήσαμε ήδη. Θα 'πρεπε να περάσουν χρόνια, να καταρρεύσουν πολλά από τα στιβαρά θεωρούμενα συστήματα ιδεών για ν' αναφανεί στις οριακές της διαστάσεις η αισθητική τού αποσπάσματος στην οποία θήτευσε ο Ζίμελ. Θα 'πρεπε ακόμα να ξαναπερπατήσει η ευρωπαϊκή διανόηση στα χνάρια της μη συστηματικής σκέψης ενός Κίρκεγκορ ή ενός Νίτσε, να ξανάρθει στη μόδα ο πυκνός αφορισμός και το σύντομο σχόλιο, που έφτασαν στο απόγειό τους με τον Αντόρνο, τον Μπένγιαμιν (πρωτίστως) αλλά και τον Σιοράν εσχάτως, για να γίνει κατανοητή η λοξή συνθήκη πλοήγησης του Ζίμελ μεταξύ μυθογραφημένου άστεως και καλλιτεχνημένης φύσης, μητροπολιτικού χώρου και συλλεκτικής εικονοποιίας, εξορθολογισμένης κοινωνίας και ανισομεγέθους οικονομίας.

Το λαμπρό δοκίμιο Πόλη και Ψυχή που κυκλοφόρησε από τον «Ερασμο» (την Κοινωνιολογία που εξέδωσε ο Αναγνωστίδης δεν έτυχε να τη διαβάσω) καθώς και ο πρόσφατος συλλογικός τόμος των εκδόσεων «Ποταμός» για το Τοπίο (στον οποίο ανθολογείται και ο Ζίμελ) ολοκληρώνουν μια μάλλον πενιχρή συγκομιδή από το έργο αυτού του σκαπανέα της νεωτερικότητας. Για το ελληνικό, λοιπόν, ιδιαίτερα κοινό, της επιστημονικής κοινότητας συμπεριλαμβανομένης, ο Ζίμελ χρειάζεται συστάσεις. Και ευτυχώς η έκδοση που σχολιάζουμε εδώ, με αστερισμό δοκιμίων μεταφρασμένων με λεπτότητα και ακρίβεια από τον Γιώργο Σαγκριώτη και την Ολγα Σταθάτου, περιλαμβάνει κατατοπιστικό Πρόλογο (Κώστας Θ. Καλφόπουλος), πλήρη, όπως ανέφερα ήδη, και θεμελιωμένη Εισαγωγή (Σπύρος Γάγγας), Επίμετρο συνολικής κριτικής αποτίμησης του συγγραφέα από τον Χάμπερμας και χρήσιμο Βιβλιογραφικό Οδηγό.



ΗΡΑΚΛΗΣ Δ. ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/04/2005