Μια ποιητική διαδρομή

ΚΡΙΤΙΚΗ



Tην πρώτη ευρεία επιλογή ποιημάτων από το έργο της Πολωνέζας Bισουάβα Σιμπόρσκα, που το 1996 κέρδισε το Nομπέλ Λογοτεχνίας, μας προσφέρει ο ποιητής και μεταφραστής Bασίλης Kαραβίτης, ο οποίος εδώ και αρκετά χρόνια «ερωτοτροπεί» με την ποίηση της Kεντρικής Eυρώπης και όχι μόνον. Ο B. Kαραβίτης επιλέγει ποιήματα από όλα σχεδόν τα βιβλία της πολωνέζας ποιήτριας. H Σιμπόρσκα καθώς και ο Tαντέους Pουζέβιτς και ο πρόσφατα χαμένος Zμπίγκνιεφ Xέρμπερτ αποτελούν τη «θαυμαστή τριπλέτα» της μεταπολεμικής πολωνικής ποίησης. Eνας άλλος σημαντικότατος πολωνός ποιητής, που τιμήθηκε και αυτός με το Nομπέλ το 1980, ο Tσέσουαβ Mίουος, γράφει για την ομότεχνή του: «Tα ποιήματα της Σιμπόρσκα καταστρώνονται μέσ' από ταχυδακτυλουργίες και, όπως μέσ' από χρωματιστές σφαίρες, τα συστατικά της κοινής μας γνώσης μάς ξαφνιάζουν με τα παράδοξά τους και προβάλλουν τον ανθρώπινο κόσμο σαν κωμικοτραγικό».

Aν εξαιρέσει κανείς τις πρώτες δυο-τρεις συλλογές, που διαπνέονταν από τα σοσιαλιστικά ιδανικά, η αισθητική και ιδεολογική συνέπεια της Σιμπόρσκα σε αυτή τη σαραντάχρονη διαδρομή ξαφνιάζει. Aπό τη συλλογή Kραυγάζοντας στον Γέτι (1957) στο Aλάτι (1962) και από την Aτέλειωτη χαρά (1967) στο Για κάθε ενδεχόμενο (1972) ως τους Aνθρώπους πάνω στη γέφυρα (1986) και το Tέλος και αρχή (1993) υπηρέτησε μια ποίηση χαμηλόφωνη και εξομολογητική, μια ποίηση «τόσο αμέριμνα χορευτική σαν να είχε γραφτεί χωρίς προσπάθεια», σύμφωνα με τα λόγια του Mίουος. Στο κέντρο του ενδιαφέροντός της βρίσκεται πάντα ο άνθρωπος, αλλά ιδωμένος από ένα οντολογικό και κοινωνικό πρίσμα, ενταγμένος στην αλυσίδα της εξέλιξης. H Σιμπόρσκα, όπως και κάθε άνθρωπος της δικής της ευαισθησίας, συγκλονίζεται από τις αντινομίες της ύπαρξης (ανθρώπινη θηριωδία - μοναξιά και συντριβή του ανθρώπου) και τη σκληρή μοίρα του όντος, την ανέλπιδη πάλη του με την ανημπόρια και τον θάνατο.



ΔHMHTPHΣ XΟYΛIAPAKHΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 01-06-2003






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η Βισουάβα Σιμπόρσκα (βραβείο Νόμπελ 1996), ο Ζμπίγκνεβ Χέρμπερτ και ο Ταντέους Ρουζέβιτς ανήκουν στην κορυφή της πυραμίδας της μεταπολεμικής πολωνικής ποίησης. Ενώ όμως οι δύο τελευταίοι έγιναν, σχετικά νωρίς, γνωστοί έξω από τα όρια της πατρίδας τους (στην Ελλάδα χρονολογούνται μεταφράσεις τους, σε μεμονωμένες «επιλογές» από το ποιητικό τους έργο, σε ανθολογίες και σε αφιερώματα στην πολωνική ποίηση, από τη δεκαετία του '70), η Σιμπόρσκα, για διάφορους αστάθμητους παράγοντες, που σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να συσχετιστούν με την αδιαμφισβήτητη αξία του έργου της, παρέμεινε αμετάφραση και, συνεπώς, άγνωστη στην Ευρώπη (μόλις το 1981 κυκλοφόρησε μία επιλογή ποιημάτων της μεταφρασμένων στα αγγλικά, ενώ στα ελληνικά υπήρχαν μεταφρασμένα, πάλι από τον Βασίλη Καραβίτη, τέσσερα ποιήματά της, δημοσιευμένα στην ανθολογία Συγκομιδή Β', Σύγχρονοι ξένοι ποιητές, 1988).

Έτσι ο καλαίσθητος αυτός τόμος έρχεται να καλύψει ένα πραγματικό κενό· προσφέροντας στον Έλληνα φίλο της ποίησης τη δυνατότητα να γνωρίσει και να απολαύσει την ποίηση μιας ομολογουμένως σημαντικής σύγχρονης Ευρωπαίας ποιήτριας, παρακολουθώντας την πορεία της από το 1957 ώς το 1993. Να διαπιστώσει ότι η ιδιαιτερότητα των προβλημάτων ενός ανθρώπου, όποιες κι αν είναι οι βαθύτερες αιτίες τους (υπαρξιακές, φιλοσοφικές, ιδεολογικές, ακόμα και στενότερα νοούμενες πολιτικές, αν σκεφτεί κανείς τις ιδιάζουσες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της μεταπολεμικής Πολωνίας), δεν αναστέλλει τη δυνατότητα της αισθητικής, αλλά και της συγκινησιακής μέθεξης, όταν ο φορέας και ο εκφραστής αυτών των προβλημάτων διακατέχεται, όπως η Σιμπόρσκα, από το πνεύμα μιας φυσικής και, συνάμα, πνευματικής οικουμενικότητας.

Κι αυτό παρά το γεγονός ότι μοιάζει να είναι εκούσια «υποταγμένη» στην ανθρώπινη φύση της, να έχει απεμπολήσει τα όποια μεταφυσικά στηρίγματα και να έχει παραδεχτεί το ανέφικτο της υπέρβασης των ορίων του σώματος και του πνεύματός της. Θα έλεγε μάλιστα κανείς ότι η παραδοχή αυτών ακριβώς των ορίων τής επιτρέπει να γίνεται πιο ανθρώπινη, πιο «επικοινωνιακή», χωρίς και να της στερεί το δικαίωμα να τρέφει παροδικές ουτοπικές βεβαιότητες. Γιατί η Σιμπόρσκα είναι, πάνω απ' όλα, μία σύγχρονη σκεπτόμενη Ευρωπαία· δέχεται -για να μην πω βομβαρδίζεται από- τα μηνύματα του καιρού και του περιβάλλοντός της και, στη συνέχεια, ως «μη εξειδικευμένη» ποιήτρια, ενεργοποιείται ποιητικά μόνο από ό,τι ανταποκρίνεται στον ψυχισμό της και στις παγιωμένες γύρω από τη ζωή πεποιθήσεις της.

Ποιητικό της έναυσμα μπορεί να είναι οτιδήποτε: ένα άρθρο εφημερίδας, ένα τραγούδι, ένας πίνακας, μια ταινία, σκέψεις κι αισθήματα· αλλά όλ' αυτά παραμένουν ποιητικά ανενεργά, αν δεν προσφέρονται για μικρές αποκαλύψεις ή επισημάνσεις της ανομοιότητας ή της άξιας απορίας και θαυμασμού πληρότητας του κόσμου. Κι ακόμα, αν δεν υποδαυλίζουν την άλλοτε προσδιορίσιμη και άλλοτε απροσδιόριστη και νεφελώδη, αλλά πάντα έντονη, αίσθηση της απώλειας που μονίμως ταλανίζει την ποιήτρια· απώλειας της φιλίας, του έρωτα, της παιδικής αμεριμνησίας, της πίστης στο θαύμα της ζωής, η αξία της οποίας προσμετράται όχι μόνο από τα σπουδαία, αλλά και από τα μικρά και ασήμαντα γεγονότα. Εξού και οι συχνές, σχεδόν τελετουργικές αναφορές σε καθημερινά και απλά πράγματα και συμβάντα που, ενορχηστρωμένα στην ποίησή της, αποκτούν διαστάσεις υπερβατικές της ουσίας τους, καθώς και σε ανώνυμα και ταπεινά πρόσωπα, που η μοίρα τους την ευαισθητοποιεί σε ανθρώπινο ή σε ιστορικό επίπεδο· την ευαισθητοποιεί και την ωθεί σε ιδιότυπες, έμμεσες τις περισσότερες φορές, εξομολογητικές καταθέσεις, όπου το προσωπικό, χωρίς να απεμπολεί την ιδιαιτερότητά του, διαχέεται και γενικεύεται.

Η ποίησή της είναι ένας διακριτικός ύμνος στην οικουμενικότητα του σύμπαντος· στη φανερή ή κρυφή αρμονία που δημιουργούν οι αντιθέσεις και οι ανομοιότητες του ζωικού και του φυτικού βασιλείου. Εκδοχές αυτής της αρμονίας προσπαθεί να συλλάβει και να εκφράσει, βασισμένη στη βεβαιότητα ότι υπάρχει μία και μόνη αλήθεια που συνέχει τον κόσμο, που στερεοποιεί, έστω για λίγο, τις ρέουσες καταστάσεις, συγκεκριμενοποιεί τα διάσπαρτα αισθήματα και προσανατολίζει τις σκέψεις και τις αισθήσεις στην προσπάθεια που καταβάλλει από πάντα ο άνθρωπος να κατανοήσει ή να ερμηνεύσει το βαθύτερο νόημα της ύπαρξής του. Η γραφή -άρα και η ποίηση- είναι πτυχή αυτής της αλήθειας· είναι, μετά τη φύση, η μόνη επαληθεύσιμη πραγματικότητα· ο μόνος γνήσιος «επαληθευτικός» καθρέφτης της ζωής και όλων όσα τη συνθέτουν.

Η ίδια, ως ποιήτρια, αισθάνεται επιφορτισμένη με το καθήκον να μεταποιεί την απόγνωση των ανθρώπων που την περιβάλλουν σε ποίηση· να την εξευμενίζει με λέξεις ή με «ετοιμοπαράδοτες προτάσεις» για λογαριασμό των άλλων, αλλά και για δικό της λογαριασμό («...γιατί δεν είναι δική μου / μου την εμπιστεύτηκαν μόνο για να διατηρούμαι σώα»). Κάπως έτσι καταφέρνει να δίνει προσωπικό τόνο στην οδύνη των άλλων και να αποπροσωποποιεί, καθιστώντας κατά κάποιον τρόπο «κοινόχρηστη», την προσωπική της απόγνωση· οικειοποιούμενη τα αισθήματα της πικρίας, της ήττας, των διαψεύσεων και της μοναξιάς του γύρω της κόσμου, και κατευνάζοντάς τα με το υπέρτατο δώρο που της δόθηκε: με τις «παντοδύναμες» λέξεις που υπάρχουν «αυτόνομες» και αυτάρκεις, χωρίς να «ζητάνε στήριγμα σε κανένα παράδειγμα»· αποδεικνύοντας ότι ο «σπαταλημένος πολύμοχθος κόπος», οι ψευδαισθήσεις, η αποτυχία των σχεδίων του ανθρώπου, με λίγα λόγια οι πηγές της οδύνης του είναι αυτές που, εντέλει, τον κρατούν στην ανθρώπινή του κατάσταση.

Διαπιστώνει ότι η ζωή για τον καθένα είναι μία παράσταση απροετοίμαστη, χωρίς πρόβα· μία σκηνή επάνω στην οποία μόνο να αυτοσχεδιάσει μπορεί κανείς· μόνο που έτσι, αυτοσχεδιάζοντας, δεν ζει, αλλά απλώς επιβιώνει. Διαπιστώνει ακόμα ότι το σώμα είναι μία ακένωτη πηγή πόνου· μία μνήμη πόνου· ότι ο χρόνος είναι το μοναδικό πραγματικό δέρμα όλων των όντων και των πραγμάτων επί της γης: το πιστοποιητικό της φθαρτότητάς τους· ότι όλα όσα συμβαίνουν στο βίο ενός ανθρώπου, σημαντικά ή ασήμαντα αδιάφορο, περιφράσσουν την έκταση της ζωής του· τη «ρυμοτομούν» και την «κοσμούν» με προσωπικές «επετείους»· με πραγματικές οάσεις που διακόπτουν τις αχανείς εκτάσεις της καθημερινότητάς του· κι ακόμα ότι ο κάθε άνθρωπος μετράει τα πράγματα με διαφορετικά σταθμά, γι' αυτό και ο σεβασμός της υποκειμενικότητας είναι απαραίτητη προϋπόθεση για το σεβασμό του θαύματος που είναι η ζωή.

Κι ολ' αυτά με μία φωνή «τονισμένη στο ιδίωμα της συνομιλίας των μορφωμένων τάξεων», διανθισμένη με ξένα κείμενα, με προσεκτικά διαλεγμένες παρομοιώσεις και μεταφορές (η υποδειγματική μετάφραση του δόκιμου ποιητή και δοκιμασμένου μεταφραστή Βασίλη Καραβίτη επιτρέπει στον αναγνώστη να διαισθανθεί τις αρετές του πρωτοτύπου), με ύφος σχεδόν συζητητικό και με αναπτυγμένη την αίσθηση του χιούμορ. Ωστε η πυκνότητα και η δραματική σοβαρότητα του λόγου της Σιμπόρσκα συχνά να διεμβολίζονται από μια διάθεση εμμέσως παιγνιώδη, εξαιτίας της οποίας λέξεις με «βεβαρημένο ιστορικό», χωρίς να χάνουν το ιδιαίτερο βάρος τους, «να δείχνουν ελαφρές».



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/06/2003