Ο θάνατος του Μαθουσάλα

Ο Θάνατος του Μαθουσάλα περιλαμβάνει είκοσι διηγήματα του μεγάλου Νομπελίστα συγγραφέα, διηγήματα που πλάθουν έναν κόσμο μυθικό και μαγικό, αναλύοντας κάθε πτυχή της ανθρώπινης φύσης και αναζητώντας απαντήσεις σε αιώνια ερωτήματα. Στο ομότιτλο διήγημα, ο Σίνγκερ, μέσα από την ιστορία του Μαθουσάλα, διεισδύει στο χάος, για να αποδείξει πως καταστροφή και δημιουργία είναι αλληλένδετες. Στον «Εβραίο από τη Βαβυλώνα», το καλό με το κακό συνυπάρχουν σε μια μάχη μέχρις εσχάτων. Στον «Οικογενειακό φίλο» η απιστία είναι ευπρόσδεκτη μορφή απόλαυσης, ενώ στην «Παγίδα» λειτουργεί ως καταστροφική λύτρωση και στο «Μάτι της πύλης» ως μοιραίος καταλύτης. Στον «Ερημίτη», η μοναξιά γίνεται το τίμημα της αμαρτίας, στην «Πικρή αλήθεια» η αποφυγή της αμαρτίας οδηγεί στη μοναξιά, ενώ στο «Μεταμφιεσμένο» η αμαρτία απελευθερώνεται. Στο «Θαμπωμένο» ο έρωτας είναι τυφλός και στην «Ταφή στη θάλασσα» θανατηρόφος. Από τις αριστουργηματικές συλλογές διηγημάτων του 20ού αιώνα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ




Παρουσιάζοντας πριν από περίπου έναν χρόνο, το κορυφαίο μυθιστόρημα του Πολωνοεβραϊκής καταγωγής Αμερικανού πεζογράφου Ισαάκ Μπάσεβιτς Σίνγκερ (1904-1991) Ο Σατανάς στο Γκόραη, σημείωνα μεταξύ άλλων ότι «κανένας άλλος Αμερικανός συγγραφέας πριν από τον Σίνγκερ δεν καταπιάστηκε τόσο μεθοδικά στις μυθοπλασίες του με το εβραϊκό "πρόβλημα"...»

Και είναι αλήθεια, επιπλέον, όμως, πρέπει να αντιληφθούμε αυτή την εμμονή του Σίνγκερ με βάση όσα διευκρινίζει ο ίδιος ο νομπελίστας πεζογράφος (βραβευμένος το 1978). Χρειάζεται να αντιληφθούμε τη συγκεκριμένη ενασχόλησή του με τους συμπατριώτες του ως ένα πρόσχημα, σε κάποιο σημείο, για να θίξει καθολικότερα ζητήματα πέρα από τα στενά εβραϊκά, εθνικά ή ειδικά κοινωνικά πλαίσια.

Ο Σίνγκερ, από τα πρώτα του κιόλας κείμενα, πήρε αφορμές από τη θεολογική, εβραϊκή παράδοση, από κάποια «παραδειγματικά» μοτίβα, ψυχολογικής και κοινωνικής τάξεως, από την ταραχώδη ιστορική διαδρομή των ομοφύλων του (κυρίως των Πολωνοεβραίων), για να επεκταθεί σε ευρύτερες περιοχές της ανθρώπινης, εσωτερικής περιπέτειας.

Ο Αμος Οζ, ας πούμε, που είναι γέννημα-θρέμμμα της Σιών, με τις μυθοπλασίες του -και κυρίως με το τελευταίο του, αυτοβιογραφικό έργο- δεν καταβυθίζεται παραβολικά, όπως ο Σίνγκερ, στον αρχετυπικό κόσμο των εβραϊκών συμβόλων, τουλάχιστον τόσο ανοιχτά σε επίπεδο θεματολογίας και, κυρίως, τρόπου γραφής. Είναι ένας ηθολόγος με βλέμμα προσανατολισμένο σε σύγχρονες συλλογικές συγκρούσεις, αφιερωμένος σε πιο «εξωτερικές» ιστορίες από αυτές του Σίνγκερ.

Ο Σίνγκερ, λοιπόν, με «διδακτικό» ύφος, το οποίο, όμως, αυτοϋπονομεύεται από έναν κρυμμένο ή ανοιχτό σαρκασμό, μιλάει με τις «εβραϊκές» του ιστορίες για διαχρονικά ηθικά και άλλα διακυβεύματα, με αναπνοές ακροαστικές και βαθιές.

Εγκλωβισμένοι οι ήρωές τους μεταξύ ελεύθερης βούλησης και πεπρωμένου, ενεργούν σπασμωδικά και -καμιά φορά- ακραία, συνειδητοποιώντας ότι η αντιφατικότητα του βίου είναι, μάλλον, προϊόν ανώτερης δύναμης. Χωρίς αυτή την εξήγηση και αναφορά μένουν αναποφάσιστοι απέναντι στην ανάγκη της αυτενέργειας, της ανάληψης ευθυνών μπροστά στις δυσκολίες. Εάν δεν πιστέψουν σε ένα θεϊκό «σχέδιο», έστω και αποτυχημένο, μένουν δραματικά μετέωροι. Δεν μπορούν, π.χ., να δεχθούν την αιτιότητα, με την καντιανή λογική, την απλή εξήγηση της πραγματικότητας, χωρίς να σκεφθούν πίσω της μία δημιουργό δύναμη.

Εν τω μεταξύ, όσα αντιμετωπίζουν είναι περίπλοκα, ταπεινωτικά και εξουθενωτικά. Ο έρωτας, η μισαλλοδοξία, η απάτη, η ανηθικότητα, η σεξουαλική υποταγή, το παιχνίδι της μαγείας, του ψεύδους και της αλήθειας είναι μερικά από τα χαρακτηριστικά στοιχεία της ζωής τους· μέσα σε αυτά συνθλίβονται και μαρτυρούν.

Στο σκηνικό, επίσης, του Σίνγκερ έχει σχεδόν μόνιμη θέση ο Γιαχβέ, ο Θεός, οι έκπτωτοι άγγελοι, οι δυνάμεις του Σκότους και οι αέναες συγκρούσεις τους με τον άνθρωπο. Οι γλαφυρές εικόνες της σχετικής παράδοσης χρησιμεύουν στον παραμυθά Σίνγκερ να μιλήσει με αλληγορίες και παραβολές για αιώνια μοτίβα.

Η ανά χείρας συλλογή διηγημάτων Ο θάνατος του Μαθουσάλα είναι ένα από τα τελευταία και καθόλου ευκαταφρόνητα βιβλία του. Μέσα από τα είκοσι, σχετικά σύντομα κείμενα που περιέχει, αναδύεται και πάλι ο γνώριμος, ιλαροτραγικός, στα όρια του «μαύρου», κόσμος του συγγραφέα μας.

Γραμμένο και αυτό το έργο στο ιδίωμα των γίντις, με πρωταγωνιστές, βέβαια, «πάσχοντες» Εβραίους, από τα χρόνια της Παλαιάς Διαθήκης μέχρι σήμερα, νομίζεις αρχικά ότι βρίσκεσαι σε ένα περιορισμένου ορίζοντα περιβάλλον. Αλλά ο ευφυής -και καθόλου παρωχημένος- Σίνγκερ δεν αναλώνεται σε σχήματα και γραφικότητες υπηρετώντας το ειδικό. Οσα παρατηρεί και σχολιάζει μάς αφορούν και πετυχαίνουν ένα διαχρονικό κέντρο.

Η αφήγηση μέσα από το «διδακτισμό» των ιστοριών, η οποία επιβαίνει στο όχημα, συχνότατα, της παραμυθίας, αποκτά τελικά μία μορφή ιδιαίτερη, με δραματικές εκκρεμμότητες και ηδογόνα χάσματα. Συνήθως κάποιος αφηγείται στο συγγραφέα, που εμφανίζεται αυτοπροσώπως, την ιστορία του. Αυτή θα αφορά, στις περισσότερες περιπτώσεις, το έλλειμμα του έρωτα, το σεξουαλικό σκότος, την ψυχοπαθολογία, με άλλα λόγια, του πόθου και της γενικότερης στάσης μας απέναντι στις απαιτήσεις τής λίμπιντο. Και όχι μόνο, γιατί κοντά σ' αυτά θίγεται με τόνους απελπισίας, παρά τη σαρκαστική ( που μοιάζει αποστασιοποιημένη) μορφή της εξιστόρησης, το υπαρξιακό, η αμφιβολία για το θείο: το ίδιο εύηθες με τον άνθρωπο.

Το μαγικό, που εκπηγάζει από μια ανώτερη σφαίρα, χλευάζεται σε κάποιο βαθμό (Ο Εβραίος από τη Βαβυλώνα) ενώ στο ομότιτλο διήγημα της συλλογής τα πυρά εναντίον της τιμωρού Ανώτερης Ουσίας είναι ευθέα: αυτή δεν έχει κανέναν δικαίωμα ποινής εναντίον του δημιουργήματός της, επειδή απλούστατα ενοχοποιείται γιατί νομιμοποίησε εξαρχής «τη σάρκα και τη διαφθορά», παίρνοντας το ρίσκο της πλάσης τού ανθρώπου.

Οι περισσότερες «μικρές ιστορίες» του βιβλίου, πάντως, αναφέρονται στο «λάθος» της ερωτικής ορμής και συμπεριφοράς. Το παράδοξο των σεξουαλικών σχέσεων θίγεται με τρόπο καταλυτικό και πλούσια περιπτωσιολογία (π.χ. Ο οικογενειακός φίλος, Ταφή στη θάλασσα). Ο λιμπιντικός συντελεστής είναι μία καλή ευκαιρία για τον Σίνγκερ να προτείνει μια ποικίλη πινακοθήκη χαρακτήρων, με βάση την οποία το πικρόχολο χιούμορ του τελευταίου θριαμβεύει.

Οι γυναίκες αντιμετωπίζονται με κλείσιμο του ματιού: Στην πραγματικότητα ο παιγνιώδης Σίνγκερ σατιρίζει τη μυθολογία περί του αδύνατου φύλου, όπως αυτή έχει στηθεί στα παλαιά, ιερά κείμενα της φυλής του. Ταυτόχρονα, η σάτιρά του απέναντι στο αρσενικό είναι ανελέητη (Ο ερημίτης, Η παγίδα, Το μάτι της Πύλης κ.ά.). Φυσικά, από ένα σημείο και μετά, οι ρόλοι εξισώνονται όσον αφορά τη συμμετοχή τους σε μια κοινή υπόθεση παραδοξοτήτων, αμετροέπειας και ψυχικής ακαταστασίας.

Κοντά σ' αυτά, τα βέλη στρέφονται και εναντίον της παραδεδομένης ηθικής (Ο μεταμφιεσμένος), αν και απέναντι σε κάθε έκφανση των ανθρώπινων εκδηλώσεων ο Σίνγκερ είναι σκεπτικιστής: διαθέσιμος πάντα να δει τη ρευστή και ασυνάρτητη χροιά της.

Κάτω από μια παρόμοια προβληματική, καταλαβαίνει κανείς την πανούργα όσο και τελεσφόρο χειρονομία μιας αφήγησης, η οποία λειτουργεί με υλικά βαρυσήμαντα: το Θεό, την Ηθική. Αλλά προσοχή: ο Σίνγκερ, παρ' ότι αρδεύεται από ηχηρά σύμβολα και έννοιες, παίζει το παιχνίδι του ανάλαφρα, όσο και αποτελεσματικά βέβαια.

Η ανθρώπινη πολυπλοκότητα και η κατωτερότητά μας έναντι των υψηλών ιδεών που έχουμε επινοήσει να υπηρετήσουμε (υπηρέτριες της δικής μας χθαμαλότητας στην ουσία), βρίσκονται στις προτεραιότητες ενός συγγραφέα, όπως είναι ο Σίνγκερ, εξοπλισμένου με ευστροφία, χιούμορ και διαπεραστικό βλέμμα.

Για τον απαισιόδοξο Πολωνοεβραίο συγγραφέα «...ο Θεός είχε χαρίσει στους γιους τού Αδάμ αφθονία φιλαυτίας, το επισφαλές δώρο της λογικής, καθώς και τις ψευδαισθήσεις του χρόνου και του χώρου, μα καμία αίσθηση σκοπού και δικαίου...». Αμήν.

Η Ιλάειρα Διονυσοπούλου ανταποκρίθηκε προθυμότατα και δημιουργικά στην πρόσκληση μιας γραφής που ξέρει να εξοικονομεί τα «απαραίτητα» μέσα από έναν διάλογο με πληθωρικά και εν τινί μέτρω πληκτικά σύμβολα.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/07/2005