Τα παιδιά του Αλέξανδρου

Μια μεγάλη διανοητική και αισθητική περιπέτεια εκδιπλώνεται σ' έναν κόσμο ο οποίος ανοίχτηκε στην ελληνική γλώσσα και σκέψη με τις νίκες του Αλεξάνδρου και ο οποίος οδήγησε στην ακμή μια κουλτούρα που υπήρξε αξιοθαύμαστα πιστή στο ιδεώδες του πέμπτου π.Χ. αιώνα. Κατά την ιστορική συγκυρία και μάλιστα συχνά σε διαφορετικούς τόπους οι πρωταγωνιστές της επιδίδονται σε μια υπέροχη προσπάθεια εμβάθυνσης και εμπέδωσης των μαθημάτων των προτύπων τους. Προσεκτικοί ερμηνευτές και οπωσδήποτε ανακαινιστές, είναι κάτι πιο πολύ από επίγονοι, από υπομνηματιστές, από συμπιλητές. Έτσι, πετυχαίνουν ένα αποφασιστικό προχώρημα στην ανακάλυψη της παγκοσμιότητας του ανθρώπου και θεμελιώνουν την ιδέα κατά την οποία οι άνθρωποι είναι όμοιοι (αν όχι ίσοι)





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ποιος ήταν ο Χάρης ο Μυτιληναίος; Μόνο στο βιβλίο του Ζαν Σιρινελί μπορεί ίσως να τον βρει κανείς. Υπήρξε χρονογράφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και από το έργο του σήμερα δεν έχει διασωθεί σχεδόν τίποτε. Αναφέρεται μόνο ως πηγή από μεταγενέστερους συγγραφείς. Χρησίμευσε και αυτός μαζί με πολλούς ακόμη ως λίπασμα, όπως γράφει ο Σιρινελί, για την παραγωγή μιας μυθιστορηματικής λογοτεχνίας που άνθησε στη συνέχεια επί αιώνες. Στο βιβλίο του γάλλου πανεπιστημιακού βρίσκει και αυτός τη θέση του δίπλα στον επιθεωρησιογράφο Ηρώνδα, τον ποιητή Θεόκριτο, τον γιατρό Γαληνό, τον φιλόσοφο Πλωτίνο, έναν ολόκληρο κόσμο από άσημες αλλά και από εξέχουσες φυσιογνωμίες του πνεύματος. Είναι όλοι αυτοί άξιοι να παραμένουν σε σχετική αφάνεια; Επί οκτώ αιώνες μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου άνθρωποι που γεννιούνταν και δημιουργούσαν σε διάφορες χώρες του τότε γνωστού κόσμου έγραφαν και αποτύπωναν το πνεύμα του καιρού τους στα ελληνικά με μόνιμο και σταθερό σημείο αναφοράς τα πρότυπα της κλασικής περιόδου.

Η ελληνιστική περίοδος κατ' αρχάς ανέδειξε μορφές της ελληνικής διανόησης από τη Συρία, την Αίγυπτο, την Καρία, τη Βιθυνία, τον Πόντο. Οι πολιτισμοί του τότε γνωστού κόσμου προσαρτήθηκαν στο άρμα του ελληνιστικού πολιτισμού. Μετά τη ρωμαϊκή προέλαση, στην αχανή έκταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας κορυφαίοι ιστορικοί και φιλόσοφοι, γενικώς άνθρωποι της άρχουσας τάξης των πόλεων, είχαν ελληνική παιδεία και έγραφαν στα ελληνικά. Σε καθαρή αττική διάλεκτο έγραψε ο Αρριανός από τη Βιθυνία την Αλεξάνδρου Ανάβασι δύο αιώνες μετά τη γέννηση του Χριστού, στα ελληνικά έγραψε ο Αθήναιος τον 3ο αι. μ.Χ. τους Δειπνοσοφιστές που αναφέρονται σε γλέντι στη Ρώμη, στα ελληνικά έγραψε μεσούσης της ρωμαϊκής περιόδου ο ιστορικός Δίων ο Κάσιος την ιστορία της Ρώμης, στα ελληνικά τις πραγματείες του ο φιλόσοφος Πλωτίνος από την Αλεξάνδρεια, κάτοικος Ρώμης και αυτός. Από τις πρώτες αντιδράσεις των εθνικών μπροστά στους χριστιανούς ως και τους καππαδόκες πατέρες της Εκκλησίας, τον Βασίλειο από την Καισάρεια, τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό και τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, εξακολούθησε η ανάπτυξη της ίδιας δυναμικής που ήθελε το ελληνικό πνεύμα να σφραγίζει κάθε δημιουργία τροφοδοτώντας και την αντίστοιχη λατινική γραμματεία που αναπτυσσόταν παράλληλα. Και όμως όλη αυτή η μακραίωνη περίοδος άνθησης της ελληνικής γραμματολογίας πέρασε στο περιθώριο της φιλολογικής επισκόπησης. Θεωρήθηκε ένα είδος «επιλόγου» και «προσθήκης» στον αρχαίο κόσμο.

Η ύστερη αρχαιότητα ήλθε στο φως τα τελευταία χρόνια με μια σειρά έργων σύγχρονων φιλολόγων και ιστορικών, τα οποία μεταφράζονται βαθμηδόν και στα ελληνικά. Στον κύκλο αυτών των φιλολόγων ανήκει και ο 80χρονος σήμερα καθηγητής της Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης (Paris IV) Jean Augustin Sirinelli, ο οποίος έχει διατελέσει μεταξύ άλλων στο παρελθόν πρόεδρος της Unesco. Οταν έγραψε Τα παιδιά του Αλέξανδρου, το 1993, θέλησε να μεταφέρει στο βιβλίο την εκπαιδευτική του πείρα που του υπέδειξε ότι για να καλύψει μια τόσο μακρά περίοδο έπρεπε να παρακολουθήσει όχι μόνο την ενότητα και τη συνέχεια της ελληνικής γραμματολογίας αλλά και τα διαρκή τραντάγματα της Ιστορίας. Ετσι αποφάσισε να εγκαταλείψει τη γνωστή κατηγοριοποίηση της γραμματείας σε είδη και επέλεξε τον χαρακτήρα της ιστορικής αφήγησης με χρονολογική σειρά. Μέσα στη ροή των αιώνων, σε διαφορετικούς τόπους και κοινωνίες, ο Σιρινελί ανέλαβε να αναδείξει τα σημεία όπου προέβαλλαν οι καινούργιες ιδέες και εξελίσσονταν οι ριζικές μεταλλαγές, όπως εκφράζονταν από τους θεατρικούς συγγραφείς, τους ποιητές, τους ιστορικούς, τους επιστήμονες, τους φιλοσόφους, τους θρησκευτικούς ηγέτες της κάθε εποχής. Κοινό χαρακτηριστικό όλων, ότι υπήρξαν αττικιστές και θαυμαστές του παρελθόντος της Ελλάδας ­ γεγονός στο οποίο οφείλεται εν μέρει και η απαξίωσή τους ­, συγχρόνως όμως υπήρξαν πιστοί εκφραστές και αντιπροσωπευτικοί τύποι του καιρού τους σε μια μακρά περίοδο πολιτικών αλλαγών που είχαν συνέπειες στον τομέα της σκέψης και της τέχνης. Ο Σιρινελί εντοπίζει την πρωτοτυπία της προσφοράς τους.

Το βιβλίο, με υπότιτλο Ελληνική γραμματολογία των ελληνιστικών, των ρωμαϊκών χρόνων και της ύστερης αρχαιότητας, 334 π.Χ. - 519 μ.Χ., εξετάζει την ελληνική γραμματολογία από την ίδρυση της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας από τον Πτολεμαίο ως το κλείσιμο της Πλατωνικής Σχολής των Αθηνών από τον Ιουστινιανό, δύο ορόσημα στην πορεία της πολιτισμικής εξέλιξης. Θα την παρακολουθήσουμε σε έξι μέρη: πρώτο μέρος Ο χρυσούς αιών των διαδόχων-ηγεμόνων (323-168 π.Χ.), δεύτερο μέρος Ρωμαϊκές κτήσεις: κατάκτηση της Ελλάδας (168-30 π.Χ.), τρίτο μέρος Graecia capta: έκλειψη και αναγέννηση των ελληνικών γραμμάτων, τέταρτο μέρος Ο χρυσούς αιών των Αντωνίνων και Σεβήρων, πέμπτο μέρος Η στρατιωτική αναρχία και η χριστιανική αυτοκρατορία (235-379), έκτο μέρος Το τέλος των «Ελλήνων» (395-529). Σε κάθε μέρος εξετάζονται τα ρεύματα της εποχής, η σοφιστική, η ρητορική, η φιλοσοφία, η ποίηση, το θέατρο, το μυθιστόρημα και οι επιστήμες. Τι ενοποιεί την οικουμένη όλους αυτούς τους αιώνες; Το πνεύμα, απαντά ο Σιρινελί, συγκεκριμένα το ελληνικό πνεύμα, όπως μεταλλάχθηκε σε ελληνορωμαϊκό και μεταλαμπαδεύτηκε από τον Πτολεμαίο στον Κλαύδιο, στον Νέρωνα, στον Αδριανό, στον Μάρκο Αυρήλιο, στον Ιουλιανό, σε όλους τους σημαντικούς ηγεμόνες αυτής της περιόδου. Η ελληνική κουλτούρα συνεχίστηκε βέβαια με τους βυζαντινούς αυτοκράτορες στη χριστιανική εποχή.

Με την προσθήκη των απαραίτητων ιστορικών ανασκοπήσεων, στις οποίες ο Σιρινελί επιδεικνύει δεξιοτεχνία στην κατόπτευση του τότε παγκόσμιου χωριού, Τα παιδιά του Αλέξανδρου, με βιβλιογραφία και ευρετήριο στο τέλος του βιβλίου, είναι μια γραμματολογία ανάλογη εκείνων που αναφέρονται στην κλασική αρχαιότητα. Είναι η συνέχεια που έλειπε.



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 26-08-2001