Το ρολόι της σκιάς

Ο Αντόνιο Ρεβόλτι, αξιωματικός του ναπολεόντειου ναυτικού, από την Κορσική, τραυματίζεται στη ναυμαχία του Τραφάλγκαρ και αιχμαλωτίζεται από τους Άγγλους. Μετά την απελευθέρωσή του, έρχεται στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα να διδάξει τη ναυτική τέχνη και τα μαθηματικά. Ο Τζώρτζης Καρβούνης, γόνος οικογενείας ευγενών από τα Κύθηρα, σπουδάζει νομικά στην Ιταλία, συμμετέχει σε εξεγέρσεις εναντίον των Ενετών στο νησί του, αναλαμβάνει δημόσια αξιώματα και γίνεται πρόξενος πρώτα των Γάλλων και ύστερα των Άγγλων, βοηθώντας μάλιστα στη διάσωση των μαρμάρων του Παρθενώνα από ένα ναυάγιο στις ακτές των Κυθήρων. Βίοι παράλληλοι δύο αντρών με διαφορετική καταγωγή και βιώματα, οι οποίοι όμως, κατακτώντας την ελευθερία να κρίνουν, θα αλλάξουν ιδέες, θα συγκλίνουν και θα συγχωνευτούν στην πραγματικότητα μιας χώρας στα πρόθυρα της εξέγερσης. Ένας γάμος θα ενώσει τις δύο οικογένειες πολλά χρόνια αργότερα και ο κοινός απόγονος που θα προκύψει προσπαθεί μέσα από οικογενειακά έγγραφα, ιστορικά ντοκουμέντα και λογικές υποθέσεις να συνθέσει, σήμερα, ένα χρονικό της εποχής που οι ιδέες του Διαφωτισμού επηρέαζαν τα ελληνικά πράγματα, φωτίζοντας ταυτόχρονα παλιά οικογενεικά μυστικά, προσωπικές έχθρες και ταξικές συγκρούσεις.






ΚΡΙΤΙΚΗ



«Τα δημόσια γεγονότα αποτελούν μέρος του ιστού τής ζωής μας. Δεν αποτελούν απλώς ορόσημα της ιδιωτικής ζωής, αλλά διαμορφώνουν την ίδια μας τη ζωή, ιδιωτική και δημόσια». Η ρήση ανήκει στον Ερικ Χομπσμπάουμ και προέρχεται από το πολυσυζητημένο έργο του «Η εποχή των άκρων». Τη βρίσκω ανάμεσα σε δεκάδες άλλες παραπομπές, που χρησιμοποιεί με δεξιοτεχνία ο Θωμάς Σκάσσης προκειμένου να δώσει σώμα και σχήμα στο «Ρολόι της σκιάς», και την ξεχωρίζω επειδή μάς δίνει μέσα σε δύο φράσεις (και με εκπληκτική ακρίβεια) το στίγμα της δουλειάς του. Το καινούργιο (δεύτερο κατά σειρά) μυθιστόρημα του Σκάσση είναι ένα βιβλίο όπου οι απειράριθμες και τόσο περίπλοκες ατομικές έγνοιες (οι ερωτικές σχέσεις, τα οικογενειακά προβλήματα, οι επαγγελματικές επιδόσεις και φιλοδοξίες) είναι αδύνατον να διαχωριστούν από την πολιτική και την κοινωνική σφαίρα - ακόμη και αν η πολιτική και η κοινωνία έχουν μετατραπεί στις ημέρες μας σε αφηρημένους και απόμακρους όγκους, που παρά την ακατάλυτη δύναμη και ισχύ τους (καμία εξουσία δεν αποτελεί παροδικό φαινόμενο) πολύ δύσκολα σημαδεύουν πλέον (αγγίζουν έστω) την καθημερινή μας ύπαρξη.

Ενα τέτοιο κενό ορίζει την ψυχολογική κατάσταση του αφηγητή του Σκάσση όταν αποφασίζει να μεταφερθεί στις αρχές του 19ου αιώνα και να εξιστορήσει τον βίο και την πολιτεία δύο εντελώς διαφορετικών ανθρώπων: του Αντόνιο Ρεβόλτι, Κορσικανού αξιωματικού του ναπολεόντειου ναυτικού, που έρχεται στην Ελλάδα για να διδάξει μαθηματικά και ναυτική τέχνη, και του Τζώρτζη Καρβούνη, γόνου οικογενείας ευγενών από τα Κύθηρα, που μαθαίνει τα νομικά στην Ιταλία, για να γίνει εν συνεχεία πρόξενος πρώτα των Γάλλων και μετά των Αγγλων στο νησί του. Τι κάνει τον αφηγητή τού Σκάσση να στρέψει το ενδιαφέρον του σ' αυτά τα δύο πρόσωπα; Γιατί ξαφνικά παθιάζεται με τον βίο και την πολιτεία τους και βυθίζεται μέχρι το κεφάλι στα αρχεία και στις πηγές, έτσι ώστε να συγκεντρώσει όσο περισσότερες πληροφορίες και λεπτομέρειες μπορεί; Μα, τι άλλο από την άγρια ερημιά και εγκατάλειψη ενός αφόρητα προγραμματισμένου και τυποποιημένου παρόντος; Παλαιός αριστερός, που εγκατέλειψε γρήγορα το πεδίο της μάχης, για να σπουδάσει νομικά στην Αθήνα και στο Παρίσι και να αφοσιωθεί στο χτίσιμο μιας ευπρόσωπης συμβολαιογραφικής καριέρας, ο αφηγητής περνά, όσο κρατάει η σύνταξη του χρονικού του, την κρίση της μέσης ηλικίας με όλα τα συμπαρομαρτούντα της: αδιαφορία για τα επαγγελματικά του, ασυνεννοησία με τη γυναίκα του, άγχος για τα παιδιά του και, κυρίως, παραλυτική νοσταλγία για ένα οριστικά διαγεγραμμένο παρελθόν - ένα παρελθόν κατά το οποίο οι άνθρωποι ήταν, το ήθελαν δεν το ήθελαν, βουτηγμένοι στα κοινά και στη λατρεία ή στο μίσος τους για όσα διαγράφονταν στον περίγυρο. Να, λοιπόν, γιατί όταν ένας φίλος τού αφηγητή τού ζητάει να ανασυστήσει για λογαριασμό του το γενεαλογικό του δέντρο, εκείνος φτάνει έκθαμβος στον Ρεβόλτι και τον Καρβούνη.

Τι αντιπροσωπεύουν ο Ρεβόλτι και ο Καρβούνης στη συνείδηση και στην ιστοριοδιφική έρευνα του αφηγητή; Μα, τι άλλο από μιαν εποχή δημόσιας ένταξης και συλλογικού πάθους, από τον ιστορικό χρόνο ενός τόπου ο οποίος προσπαθεί να σταθεί για πρώτη φορά δίχως δεκανίκια στα πόδια του; Μάστορας των πολιτικών ελιγμών και των κοινωνικών συναναστροφών, ο Καρβούνης οσμίζεται συνεχώς στον αέρα τη δυνατότητα μιας μεγάλης πολιτικής και εθνικής αφύπνισης. Φυλακισμένος από τους Αγγλους και πιστός της Γαλλικής Επανάστασης (ακόμη και διά μέσου του ναπολεόντειου φίλτρου), ο Ρεβόλτι πιάνει επαφές στην Ελλάδα με τους πρωτοπόρους του Διαφωτισμού και ψάχνει διαρκώς τρόπους να μεταδώσει στους ντόπιους το αναμορφωτικό του όραμα. Και αμφότεροι έρχονται να γεμίσουν παρήγορα τον άδειο χώρο ο οποίος περιβάλλει τον αφηγητή, μετατρέποντας την Ιστορία σε ιστορική φαντασίωση και, κατά συνέπεια, σε οδό διαφυγής και λύτρωσης.



Γερός έλεγχος ενός δύστροπου υλικού



Το καινούργιο μυθιστόρημα του Σκάσση είναι ένα βιβλίο φτιαγμένο από βιβλία: βιβλία ιστορικά και βιβλία λογοτεχνίας, βιβλία κοινωνιολογικά και βιβλία πολιτικής θεωρίας, βιβλία νομικά και βιβλία φιλοσοφίας. Ο συγγραφέας έχει ανασκαλέψει τοπικά χρονικά και γενικές ιστορίες, διοικητικά έγγραφα και ναυτικά εγχειρίδια, δημοτολόγια και ληξιαρχεία, χάρτες πολιτικούς και χάρτες ναυσιπλοΐας, πολιτικά μανιφέστα και θεολογικές πραγματείες, φιλοσοφικά γραπτά και προσωπικές μαρτυρίες, λογοτεχνικά μνημεία και δημοσιογραφικά ντοκουμέντα. Και το σπουδαιότερο εν προκειμένω είναι ότι ο Σκάσσης έχει καταφέρει όχι μόνο να μη χαθεί μέσα σ' αυτό το εκ πρώτης όψεως αχανές και χαοτικό υλικό, αλλά και να το χειριστεί με φειδώ και σύνεση, φτιάχνοντας ένα πανοραμικού τύπου ιστορικό μυθιστόρημα (από την Αγγλία, τη Γαλλία, την Κορσική και την Ιταλία μέχρι τα Ιόνια Νησιά και τη Χίο), που συνομιλεί άφοβα τόσο με το μυθιστόρημα ιδεών όσο και με το πολιτικό μυθιστόρημα. Ο ρυθμός της αφήγησης είναι στακάτος και χωρίς την παραμικρή ρυτίδα ή χαλάρωση, τα συλλογικά γεγονότα γίνονται ένα με τις προσωπικές υποθέσεις των πρωταγωνιστών και τα πραγματολογικά δεδομένα δέχονται έναν υποβλητικό φωτισμό, που τα μεταμορφώνει σε εκ των ων ουκ άνευ παράγοντες της μυθοπλασίας. Οσο για τη διαρκή αντίστιξη του ωχρού παρόντος του αφηγητή και του τόσο έντονα χρωματισμένου παρελθόντος του Ρεβόλτι και του Καρβούνη, δεν καταλήγει ποτέ σε μια μανιχαϊκή και μονόδρομη γραμμή, αφού υπακούει σε μια κάθε άλλο παρά μηχανική ή εξωγενώς σχεδιασμένη συμμετρία.

Και θέλω, κλείνοντας, να σημειώσω και μιαν άλλη αρετή του βιβλίου. Ο τρόπος με τον οποίο αναπαράγει ο αφηγητής την ιστορία των δύο ηρώων του δεν επιτρέπει τη δημιουργία χαρακτήρων - προσώπων με μεγάλο ψυχολογικό βάθος και απροκάλυπτη εσωτερική θέα. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ατομικότητα του Καρβούνη και του Ρεβόλτι μάς αποκαλύπτεται μόνο κατά τον βαθμό και την έκταση που το επιτρέπουν οι ιστορικές πηγές του αφηγητή -πηγές οι οποίες δεν μπορεί παρά να τονίζουν τη δημόσια δραστηριότητα των πρωταγωνιστών. Για να καλύψει τις αφανείς πλευρές τους, ο αφηγητής επικαλείται και επιστρατεύει ωραία τη φαντασία του, χωρίς, εντούτοις, να αποκτά ποτέ τεράστιες ελευθερίες, που θα τον έβγαζαν από τον ρόλο του χρονικογράφου και θα πρόδιδαν όλη τη σκηνοθεσία. Και στο σημείο αυτό δεν μπορούμε παρά να επιστρέψουμε από τη δραματουργική τεχνική του συγγραφέα στην αρχική δήλωση του Χομπσμπάουμ: τα δημόσια γεγονότα πλάθουν εξ ίσου την ατομική και τη συλλογική μας ζωή - κάτι που η λογοτεχνία του Σκάσση ανακαλύπτει εκ νέου και με μια σπάνια υπόγεια θέρμη. Αναμφισβήτητα, ένα πολύ επιτυχημένο βιβλίο.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/11/2004