Μακιαβέλι

Το όνομα του Μακιαβέλι συνδέεται συνήθως με πολιτικό κυνισμό και ανηθικότητα. Την αξίζει αυτή τη φήμη;
Για να απαντήσει αυτό το ερώτημα, ο Κουέντιν Σκίνερ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, αναλύει το έργο του Ιταλού φιλοσόφου και μας προσφέρει μια υποδειγματική σε σαφήνεια εισαγωγή. Μας δείχνει όχι μόνο πώς τον επηρέασε η διπλωματική του καριέρα και η ρωμαϊκή ηθική φιλοσοφία, αλλά και πώς η επίθεσή του στην κυρίαρχη ηθική και τις πολιτικές αντιλήψεις συνδέονται με το ευρύτερο κοινωνικό και διανοητικό πλαίσιο της εποχής του. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο κάθε επιστημονικός αναλυτής κοινωνικών φαινομένων όταν προσεγγίζει το αντικείμενο του, καλείται να υπερβεί ένα διπλό τείχος. Το πρώτο τείχος είναι το αντικείμενο αυτό καθεαυτό στη φάση εκδήλωσης των στοιχείων του, η πολλαπλότητα των οποίων αναδεικνύει την αναγκαιότητα της αφαιρετικής μεθόδου. Σ' αυτή την εκδήλωση όμως εμφιλοχωρεί μια ιστορική διάσταση, που του προσδίδει πάντοτε συγκεκριμένο περιεχόμενο. Η μελέτη του συγκεκριμένου τρόπου με τον οποίο εκδηλώνεται ένα κοινωνικό φαινόμενο δεν μπορεί να μη λαμβάνει υπόψη της την προϊστορία του. Αυτό συνιστά το δεύτερο τείχος που καλείται να υπερπηδήσει ο επιστημονικός μας αναλυτής. Η υποτίμηση αυτής της συνιστώσας εγκυμονεί τεράστιους κινδύνους για τη διεισδυτικότητα της ανάλυσης.

Ο Μακιαβέλι κατανοεί αρκετά καθαρά τους κινδύνους που απορρέουν από την απουσία αυτών των μεθοδολογικών προϋποθέσεων, γι' αυτό φροντίζει να ενοποιήσει την ιστορία με τη θεωρία. Ο Μακιαβέλι δεν είναι ο κυνικός που υποστηρίζει πως «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», αλλά ο ιστορικός-φιλόσοφος που θεωρεί πως κάθε πολιτικό γεγονός πρέπει να αποσυνδέεται από την ηθική του νομιμοποίηση. Ο πραγματισμός του είναι ταυτόχρονα πολιτικός αλλά και μεθοδολογικός. Η μη κατανόηση της ταύτισης του μεθοδολογικού με τον πολιτικό πραγματισμό αποτελεί και την αιτία παρανόησης των απόψεών του.

Ο Κουέντιν Σκίνερ, καθηγητής Φιλοσοφίας της Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, σ' αυτό το δοκίμιό του μας προειδοποιεί πως η είσοδος στο θεωρητικό κόσμο του Μακιαβέλι προϋποθέτει την κατανόηση τόσο των διανοητικών συμφραζομένων της κλασικής και της αναγεννησιακής φιλοσοφίας όσο και τη γνώση του πλαισίου οργάνωσης της πολιτικής ζωής στην ιταλική πόλη-κράτος κατά το 16ο αιώνα.



Η κοινωνική πράξη πέρα από το καλό και το κακό



Προϋπόθεση της διαμόρφωσης αυτού του αναγεννησιακού ουμανισμού ήταν η ρήξη με τη χριστιανική αντίληψη για την τύχη ως ancilla dei (υπηρέτρια του Θεού), ως αντιπροσώπου της θείας πρόνοιας και ως τρόπου αποκάλυψης των σχεδίων του Θεού. Οι ουμανιστές της Αναγέννησης, κληρονόμοι της λατινικής φιλοσοφικής παράδοσης, αρνούνται την παντοδυναμία της τύχης στρέφοντας την προσοχή τους στην ελεύθερη βούληση. Ο Μακιαβέλι σε αυτό το σημείο παραμένει τυπικός εκπρόσωπος της ουμανιστικής στάσης, αφού υποστηρίζει πως η τύχη ορίζει τις μισές μας πράξεις, ενώ τις άλλες μισές τις ορίζουμε οι ίδιοι. Για πρώτη φορά όμως στην Αναγέννηση, αντί της θεϊκής αρχής ως υπέρτατη αρχή συγκρότησης του υποκειμενικού κόσμου, εμφανίζεται η ελεύθερη βούληση της ατομικότητας. Φιλοσοφικά αυτό σηματοδοτεί την αντικατάσταση της χριστιανικής φοβίας από την «αμαρτία», από τη θεώρηση του ανθρώπου ως δημιουργού της ιστορίας του.

Αν οι άνθρωποι είναι σε θέση να χαλιναγωγούν την τύχη τους -έστω και τη μισή- τότε τίθεται το ερώτημα ποιους στόχους πρέπει να θέτει ένας ηγεμόνας που δρα σύμφωνα με αυτή την παραδοχή. Βασικός στόχος για τον Μακιαβέλι είναι η διατήρηση του συστήματος διακυβέρνησης που επικρατεί. Ο υψηλότερος όμως στόχος είναι η επίτευξη της επίγειας τιμής και δόξας. Μέχρι εδώ η σκέψη του ταυτίζεται με αυτή του Κικέρωνα, του Λίβιου, αλλά και των συγχρόνων του ουμανιστών. Το κλειδί για την επιτυχία που οδηγεί στη δόξα είναι, εκτός από την τύχη, η κατοχή virtus (ικανοτήτων).

Ο Μακιαβέλι στη θέση των αρετών που σύμφωνα με τον Κικέρωνα πρέπει να κατέχει ο ηγέτης, θέτει τις ικανότητες. Η δόξα και η τιμή είναι η ανταμοιβή των ικανοτήτων και όχι των αρετών. Η τήρηση των ουμανιστικών αρετών από τον ηγεμόνα ανεξάρτητα από το περιβάλλον είναι καταστροφική γι' αυτόν. Στο σημείο αυτό έρχεται η πλήρης ρήξη του συγγραφέα του «Ηγεμόνα» με τις κλασικές αρχές του παραδοσιακού ουμανισμού. Πίσω από αυτήν την από πρώτη άποψη υποτίμηση της ηθικής ο Σκίνερ διαβλέπει όχι κάποια απειλή για την ηθική βάση της κοινωνίας, αλλά την ανάγκη προσαρμογής της συμπεριφοράς στις επιταγές της αναγκαιότητας. Η επανάσταση του Μακιαβέλι έγκειται στον επανακαθορισμό της έννοιας των ικανοτήτων με βάση την αναγκαιότητα και όχι την ηθική. Οι αρετές πρέπει να εκτιμώνται ανάλογα με το βαθμό συμβολής τους στη διατήρηση της εξουσίας. Ο ηγεμόνας πρέπει να φαίνεται και να είναι ενάρετος, αλλά, αν χρειαστεί, να απομακρύνεται από τις αρετές. Η σχέση ηθικής-εξουσίας είναι διαλεκτική, αφού αρετές όπως είναι η γενναιοδωρία και το έλεος τις περισσότερες φορές οδηγούν στη σπατάλη και τη μεγαλύτερη σκληρότητα. Στη σχέση αυτή η κοινωνική πράξη βρίσκεται πέρα από τα όρια της διάκρισης καλού-κακού. Ο θεμελιώδης στόχος του ηγεμόνα είναι όχι να ανησυχεί από τα ελαττώματα που του προσάπτουν, αλλά η διατήρηση του κράτους του. Εάν η απουσία κάποιων αρετών συμβάλλει στην εκπλήρωση αυτού του στόχου αυτό είναι ευκταίο.



Ελευθερία και Ιστορία



Ο εξοστρακισμός της ηθικής από τη σφαίρα της πολιτικής έχει να κάνει με την προτεραιότητα που ο Μακιαβέλι αποδίδει στην ανθρώπινη ελευθερία έναντι των ηθικο-θρησκευτικών δεσμεύσεων. Στις «Διατριβές για τα πρώτα δέκα βιβλία της Ιστορίας του Τίτου Λίβιου» τον απασχολεί το ερώτημα γιατί η Ρώμη έφτασε σε τέτοιο μεγαλείο. Το μυστικό της επιτυχίας της βρίσκεται στο ότι παρέμεινε ελεύθερη από πολιτικές δουλείες είτε εσωτερικής μορφής από την εξουσία ενός τυράννου είτε εξωτερικής από κάποια ξένη δύναμη. Αυτή η ελευθερία είναι ισοδύναμη με την εξουσία της ίδιας της κοινότητας, με την αυτοκυβέρνηση. Η πόλη-πατρίδα πρέπει να είναι απαλλαγμένη από κάθε εξουσία εκτός από αυτή της κοινότητας. Ο Μακιαβέλι δεν είναι θιασώτης του φιλελευθερισμού, η ανάδειξη της αυτοκυβέρνησης δεν σημαίνει πως πλέον οι ικανότητες του ηγεμόνα δεν παραμένουν στο επίκεντρο της προσοχής του, αλλά πως μέσω αυτής μπορεί οι ικανότητες του ηγεμόνα να γίνουν κτήμα όλου του λαού.

Μια πόλη για να οργανωθεί σωστά πρέπει εξαρχής να στηρίζεται στην αρχή του ενός ανδρός. Με δεδομένη αυτή την αρχή το πολίτευμα πρέπει να είναι μεικτό, γιατί μόνο μια τέτοια μορφή μπορεί να διατηρήσει τις ισορροπίες μεταξύ λαού και φτωχών. Αυτό το μεικτό σύστημα δεν αρκεί όμως για την πάταξη της διαφθοράς, που είναι η μεγαλύτερη απειλή για την ελευθερία και την ανάπτυξη της πόλης-πατρίδας. Η πάταξη της διαφθοράς χρειάζεται διαρκή επαγρύπνηση και προφυλακτικούς θεσμούς. Επειδή όμως υπέρμετρος πλούτος οδηγεί στη φθορά της δημοκρατίας και στην έξαρση της διαφθοράς, ο πιο κατάλληλος τρόπος για την αποτροπή της είναι η ύπαρξη κατάλληλων νόμων που θα φροντίζουν να κρατούν τα ταμεία πλούσια και τους πολίτες φτωχούς. Στις «Ιστορίες της Φλωρεντίας» ο Μακιαβέλι στηριγμένος στο παράδειγμα της πατρίδας του δείχνει μέχρι ποιου σημείου κατάπτωσης μπορεί να οδηγηθεί μια πόλη που κυριαρχείται από τη διαφθορά.

Ο Σκίνερ κατορθώνει να αναδείξει τους λόγους για τους οποίους ο Μακιαβέλι θεωρείται μεγάλο τέκνο της εποχής του. Οι γνώμες των μεγάλων στοχαστών έχουν αξία, όταν συνδέονται με το κλίμα της εποχής τους. Αυτό δεν είναι μόνο μία θέση του Μακιαβέλι, αλλά και η μεθοδολογική αρχή με βάση την οποία ο Σκίνερ προσεγγίζει το έργο του. Η οπτική γωνία του μεγάλου Φλωρεντιανού συγγραφέα είναι αυτή της ανεξάρτητης προσωπικότητας και του εξωτερικού παρατηρητή των γεγονότων. Πολλά χρόνια αργότερα ο Νταρχάιμ και ο Βέμπερ, ανταποκρινόμενοι στην πρόκληση του Μακιαβέλι, θα ορίσουν πως το αντικείμενο των κοινωνικών επιστημών είναι η μελέτη των κοινωνικών φαινομένων ως «πράγμα» και θα κηρύξουν την ανάγκη αποδέσμευσης του κοινωνικού επιστήμονα από κάθε αξιολογική εξάρτηση. Θέσεις αμφισβητούμενες, που δεν παύουν όμως να έχουν ιδιαίτερη αξία, όταν τις εντάσσει κανείς στο διανοητικό και ιστορικό κλίμα της εποχής του Μακιαβέλι. Μιλάμε εδώ για μια εποχή που συναντώνται τα πρώτα σκιρτήματα της εμφάνισης του καπιταλισμού και του πνευματικά ανεξάρτητου ανθρώπου.

Πολλοί σήμερα αποκαλούν όσους αφαιρούν την ηθική από την πολιτική νεκροθάφτες της πατρίδας τους. Ο συγγραφέας του «Ηγεμόνα» θα τους έλεγε πως αυτοί που επικαλούνται την ηθική για να δικαιώσουν την πολιτική τους είτε συγχέουν δύο διαφορετικά πράγματα είτε είναι υπέρμετρα υποκριτές. Τίποτε άλλο από το παράδειγμα των Μπους και Μπιν Λάντεν δεν θα μπορούσε να δείξει καλύτερα πόσο επικίνδυνη είναι η σύνδεση της πολιτικής με τις ηθικο-θρησκευτικές δοξασίες. Οι κατήγοροι της διάκρισης της πολιτικής από την ηθική ξεχνούν κάτι που δεν μπορούσε να το ξέρει ούτε ο Μακιαβέλι. Ξεχνούν πως το μέτρο σύγκρισης της πολιτικής δεν μπορεί να είναι η ηθική και η υποκρισία των διαφόρων ζηλωτών, αλλά η συμβολή της στην τήρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κάθε άλλο κριτήριο μάλλον βλάπτει και την πατρίδα.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/05/2003