Τα θεμέλια της νεότερης πολιτικής σκέψης

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Κουέντιν Σκίνερ είναι καθηγητής Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας και επίτιμο μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας των Τεχνών και των Επιστημών. Το έργο του περιλαμβάνει σημαντικές μελέτες πάνω στον Χομπς και τον Μακιαβέλι, («Λόγος και ρητορική στη φιλοσοφία του Χόμπς» (1992), «Μακιαβέλι» (1981), στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Νήσος», σε μετάφραση Κώστα Αθανασίου). Αλλα σημαντικά βιβλία του είναι «Η επιστροφή της Υψηλής Θεωρίας στις Ανθρωπιστικές επιστήμες» (1985) και «Ελευθερία πριν τον Φιλελευθερισμό» (1998), στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Καρδαμίτσα», σε μετάφραση της Αριστέας Παρίση. Το παρόν βιβλίο εκδόθηκε το 1978 και αποτελεί το σημαντικότερο έργο αυτού του συγγραφέα, ο οποίος συμπεριλαμβάνεται στους κορυφαίους στοχαστές στον κόσμο της πολιτικής σκέψης για την περίοδο της Αναγέννησης και της Μεταρρύθμισης.


Ο Σκίνερ όμως δεν γράφει για να πρωτοτυπήσει ούτε για να εντυπωσιάσει με τις γνώσεις του. Αντιθέτως, χρησιμοποιεί την απύθμενη ευρυμάθειά του για να μιλήσει για την πολιτική ως την έννοια που περιγράφει το κοινό καλό και τις δυνατότητες συμμετοχής των πολιτών στη διακυβέρνηση. Αυτό που τον ενδιαφέρει δεν είναι η έκθεση της πολιτικής θεωρίας αυτής καθεαυτήν, αλλά η σύνδεση των πολιτικών θεωριών με την ιστορική ζωή των πολιτικών ιδεών. Δεν ενδιαφέρεται να αποτελέσει τον «υψιπετή» ιστορικό που υποστηρίζει την έρευνα του παρελθόντος για χάρη του παρελθόντος. Γι' αυτόν η πολιτική φιλοσοφία και η ιστορία της μπορούν να χρησιμεύσουν στην ανάλυση της σύγχρονης πραγματικότητας.


Η μέθοδός του συνίσταται στη σύνδεση των κλασικών κειμένων με την ιστορία των ιδεολογιών και των πολιτικών κινημάτων. Τον ενδιαφέρει ο τρόπος χρήσης ενός κειμένου, η σχέση του με τα άλλα κείμενα της εποχής του και, κυρίως, οι επιρροές της πολιτικής ζωής στη θεωρία, αλλά και στη ζωή των ίδιων των θεωρητικών. Για παράδειγμα, δεν αρκείται στη διατύπωση πως με τους λουθηρανούς αρχίζει να διαμορφώνεται η θεωρία της νομιμοποίησης της αντίστασης κατά του ηγεμόνα, αλλά ενδιαφέρεται και για τους ιστορικούς λόγους και τις θεωρητικές προϋποθέσεις που έκαναν δυνατή την εμφάνιση αυτής της θεωρίας.


Ο αναγνώστης αυτού του έργου αποτελεί έναν οδοιπόρο που ακολουθεί μια συναρπαστική διαδρομή, η οποία ξεκινά από το 12ο αιώνα και εκτείνεται ώς το 16ο αιώνα. Σημείο εκκίνησής του είναι η συζήτηση για τη δημοκρατική πόλη, όπως αυτή αναπτύσσεται στην προαναγεννησιακή Ιταλία, ενώ στη συνέχεια χάνεται στα πυκνοΐσκιωτα δάση της βόρειας ουμανιστικής σκέψης και της λουθηρανικής Μεταρρύθμισης του Βορρά, για να επιστρέψει μέσω των συνταγματιστών στη συζήτηση για τις βάσεις της δημοκρατικής πολιτείας.


Ο συγγραφέας από την αρχή μάς προειδοποιεί πως η είσοδος στο θεωρητικό κόσμο της μετάβασης από τη μεσαιωνική στη νεότερη πολιτική θεωρία προϋποθέτει την κατανόηση τόσο των διανοητικών συμφραζομένων της κλασικής και της αναγεννησιακής φιλοσοφίας όσο και τη γνώση του πλαισίου οργάνωσης της πολιτικής ζωής κατά τη διάρκεια αυτών των τεσσάρων αιώνων. Ο Σκίνερ παρακολουθεί τις πολιτικές, τις ιδεολογικές και τις θεωρητικές συγκρούσεις για να αποκαλύψει τους δρόμους μέσα από τους οποίους από τις πόλεις, τις αυτοκρατορίες και τη σύγκρουσή τους με το παπικό κράτος προέκυψε το νεωτερικό κράτος και η θεωρητική θεμελίωση της έννοιάς του.


Η αρχαία ελληνική παράδοση είναι το θεμέλιο των πάντων. Οι φιλόσοφοι της Αναγέννησης ήταν ένθερμοι μελετητές του Αριστοτέλη και της άποψής του πως μόνο «μέσα στη δημοκρατία μπορεί να είναι κανείς ελεύθερος». Το ιδεώδες της ελευθερίας είναι αυτό που στο 12ο αιώνα οδηγεί τις πόλεις να συμμαχήσουν με τον Πάπα εναντίον του Αυτοκράτορα, αλλά και να ενωθούν, στη συνέχεια, κατά των αξιώσεων του παπισμού για αποκλειστικότητα στη δικαιοδοσία της κοσμικής εξουσίας. Ο Δάντης και ο Μαρσίλιος της Πάδοβας υποστηρίζουν τους δύο συγκρουόμενους πόλους, τον Πάπα ο πρώτος και την ανεξαρτησία των πόλεων ο δεύτερος. Αυτό όμως που ενδιαφέρει και τους δύο είναι η διεκδίκηση της ελευθερίας. Το άλλο διεκδικούμενο αγαθό αυτής της εποχής είναι η υπεράσπιση της συμμετοχής στη διακυβέρνηση των πόλεων ή αλλιώς το ζήτημα της δημοκρατικής αυτοδιοίκησης. Η ρητορική και η σχολαστική θεωρία, καθεμιά με τα δικά της επιχειρήματα και τους δικούς της θεωρητικούς, αναλαμβάνουν την υπεράσπιση της ελευθερίας και της αυτοδιοίκησης. Οι φατριαστικοί πόλεμοι οδήγησαν στην επικράτηση των τυράννων. Οι σχολαστικιστές υποστήριξαν πως η προτεραιότητα του κοινού αγαθού αποτελεί την ασπίδα κατά της τυραννίας. Εδώ πλέον για πρώτη φορά η ιδέα του κοινού αγαθού συνδέεται με την ιδέα της λαϊκής κυριαρχίας, ιδέα που αναπτύχθηκε πληρέστερα το 16ο αιώνα από τους θεωρητικούς του συνταγματισμού.


Η ιταλική Αναγέννηση δεν αποτελεί επομένως κεραυνό εν αιθρία, ούτε φυσικά ο Μεσαίωνας αποτελεί μια εποχή απόλυτου σκοταδισμού. Οι ουμανιστές της Φλωρεντίας επεξεργάζονται σε ένα νέο ιστορικό πλαίσιο τις έννοιες της ελευθερίας και της συμμετοχής. Ο ιστορικός των ιδεών αναλύει με μεθοδικότητα και διεισδυτική ευχέρεια τις κοινές βάσεις προουμανιστών και ουμανιστών θεωρητικών. Για τους δεύτερους όμως η ελευθερία και η δημοκρατική συμμετοχή έχουν ως πυλώνες τους την ανάπτυξη και διάδοση της κλασικής παιδείας και την ταυτόχρονη απόρριψη της αυγουστίνειας αντίληψης για την αμαρτωλή κατάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι ουμανιστές, όπως ο Πετράρχης, πιστεύουν πως ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να φτάσει στην ύψιστη τελειότητα και αρετή. Η απόρριψη της αυγουστίνειας αντίληψης δεν σημαίνει πως η χριστιανική πίστη εξοστρακίζεται από το ιδεολογικό βεληνεκές του ιταλικού ουμανισμού, χωρίς αυτό, με τη σειρά του, να σημαίνει πως η αρετή αναζητείται μέσα σε χριστιανο-ηθικολογικά επιχειρήματα. Η Αναγέννηση τελικά δεν πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως μια περίοδος ξαφνικής και εκρηκτικής πολιτισμικής αλλαγής, αλλά βεβαίως δεν αποτελεί και ευθεία προέκταση των μεσαιωνικών παραδόσεων.


Οι απόψεις των ουμανιστών για την αρετή και την τύχη αποτελούν το αντικείμενο κριτικής του Μακιαβέλι, ο οποίος τους κατηγορεί πως παραβλέπουν τη σημασία της ισχύος στην πολιτική ζωή, ενώ διαφοροποιείται πλήρως αναφορικά με τις αξίες που οφείλει να ακολουθεί ένας ηγεμόνας. Σύμφωνα με τον Σκίνερ, ο Μακιαβέλι δεν διαφωνεί με τους σύγχρονούς του ουμανιστές για τους σκοπούς ενός ηγεμόνα, οι οποίοι είναι η διατήρηση της ειρήνης και της κυριαρχίας ενός βασιλείου, αλλά για τη φύση των μεθόδων του. Η πολιτική για τον Μακιαβέλι δεν βρίσκεται εκτός του βεληνεκούς της ηθικής, απλώς η πολιτική έχει τη δική της ηθική. Αποψη που αποτελεί το θεμέλιο λίθο στην αντίληψη για το νεωτερικό κράτος.


Σ' αυτό το βιβλίο ο αναγνώστης θα γνωρίσει τα κέντρα του δημοκρατισμού και ίσως εκπλαγεί όταν σ' αυτές τις συναντήσεις θα ακούσει να του μιλούν για την αξία της δημοκρατίας στοχαστές του ουμανισμού, κριτικοί του ουμανισμού αλλά ακόμη και σχολαστικοί σαν τον Σαβοναρόλα, τον Σαλαμόνιο και τον Γκουιτσιαρντίνι. Αυτοί δεν υποστηρίζουν απλώς την ελευθερία, αλλά εντοπίζουν ένα από τους βασικούς εχθρούς της στον υπερβολικό πλούτο και την ανισότητα. Ολοι αυτοί οι στοχαστές, αν και ξεκινούν από πολύ διαφορετικές αφετηρίες, καταλήγουν στην υποστήριξη της συμμετοχής του λαού στη διακυβέρνηση ως το αντίδοτο κατά του δηλητηρίου της διαφθοράς.


Στη συνέχεια, ο αναγνώστης - οδοιπόρος αυτού του βιβλίου θα ανηφορίσει στη Βόρεια Ευρώπη για να κάνει τις πρώτες του επαφές με τους βόρειους ουμανιστές. Αυτοί θα τον ενημερώσουν πως, αντίθετα από τους συναδέλφους τους του Νότου, δεν ενδιαφέρονται για τα θέματα της εξασφάλισης της πολιτικής ελευθερίας, αλλά για θέματα που άπτονται της κατανόησης των αρχαίων κειμένων και ερμηνείας της Βίβλου. Αυτοί οι ουμανιστές -Ερασμος, Τόμας Μορ, Τόμας Ελιοτ -θα τον ενημερώσουν πως αξία δεν έχει η ενασχόληση με τον πρακτικό βίο και τις δημόσιες υποθέσεις, αλλά η αγάπη για την υπόθεση της επιστήμης. Η συμμετοχή στο δημόσιο βίο αποκλείεται, γιατί αυτός κυριαρχείται από την υποκρισία και το ψέμα.


Τα θέματα που τους απασχολούν έχουν να κάνουν με την προαγωγή των αρετών και όχι τόσο με την αλλαγή των θεσμών. Πιστεύουν πως η καλλιέργεια των αρετών είναι το μόνο πράγμα που συνάδει με έναν χριστιανικό τρόπο ζωής. Οι βόρειοι ουμανιστές απορρίπτουν τον πόλεμο, ακόμη και αν πρόκειται για την υπεράσπιση της πατρίδας.


Στη συνέχεια, ο οδοιπόρος μας θα μπει σε ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της διαδρομής του, όπου θα συναντήσει τον Λούθηρο, τους προδρόμους και τους οπαδούς του. Πέραν από τη γνωριμία του με τις θεολογικές καινοτομίες του Λούθηρου, οι οποίες αναλύονται εκτενώς, θα γίνει και μάρτυρας της συζήτησης μεταξύ στοχαστών μείζονος και ελάσσονος βεληνεκούς για τρία σημαντικά θέματα, όπως είναι το ζήτημα της προέλευσης της εξουσίας, του διαχωρισμού των εξουσιών σε πνευματικές και σε κοσμικές και το ζήτημα της προέλευσης της εξουσίας του ηγεμόνα και το δικαίωμα αντίστασης σ' αυτόν. Αυτό το ζήτημα απασχόλησε μέχρι τέλους το κίνημα της Μεταρρύθμισης, μέχρι να συναντήσει τις επεξεργασίες τού Λοκ.


Οπως η ιταλική Αναγέννηση δεν προέκυψε από το μηδέν, έτσι και ο λουθηρανισμός και η κριτική του κατά του παπισμού είχαν τους δικούς τους προδρόμους σε κινήματα και στοχαστές σαν τον Γουλιέλμο του Οκαμ, οι οποίοι αμφισβητούσαν την απόλυτη εξουσία του Πάπα, υποστηρίζοντας πως η εξουσία των Συνόδων ήταν μεγαλύτερη αυτής του Πάπα. Δεν είναι τυχαίο που ο Λούθηρος ζήτησε να κριθούν οι απόψεις του από Οικουμενική Σύνοδο. Ο λουθηρανισμός, στο πρόσωπο των Οσιάντερ, Εμπερλιν και Μελάγχθονα, ζητεί να αποδοθούν όλες οι κοσμικές εξουσίες στον ηγεμόνα, να αποκλειστεί η δυνατότητα αποπομπής του ηγεμόνα από την εκκλησιαστική εξουσία και επικαλείται το θεϊκό χαρακτήρα της εξουσίας του ηγεμόνα. Με αυτό τον τρόπο θέτει και τα θεμέλια των αναδυόμενων απόλυτων μοναρχιών. Οι ριζοσπάστες λουθηρανοί και οι αναβαπτιστές υποστηρίζουν τον απόλυτο χαρακτήρα του δικαιώματος αντίστασης στον ηγεμόνα.


Η επιβολή της Μεταρρύθμισης στην Αγγλία αναγνωρίζει το βασιλιά ως ιδιοκτήτη όχι μόνο της κοσμικής αλλά και της πνευματικής εξουσίας, Παράλληλα όμως τίθεται και το ζήτημα των ορίων της εξουσίας του βασιλιά. Από τη μήτρα του θωμισμού γεννήθηκε το κίνημα του συνταγματισμού. Οι συνταγματιστές -Σουάρεθ, Ντε Σότο, Βιτόρια- υποστήριζαν πως οι ηγέτες είναι θεματοφύλακες των δικαιωμάτων των πολιτών. Η εξουσία του ηγεμόνα δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερη από αυτήν της κοινότητας που κυβερνούν. Με βάση την επίκληση του ιδιωτικού δικαίου, αν ο ηγεμόνας δεν εκπληρώνει τα καθήκοντά του νομιμοποιείται η αντίσταση εναντίον του από το κάθε μέλος της κοινότητας και όχι μόνον από τους αξιωματούχους, όπως υποστήριζαν ορισμένοι λουθηρανοί και καλβινιστές.


Αξίζει να παρακολουθήσει κανείς πώς ο Σκίνερ ανακαλύπτει στους θωμιστές όχι μόνο την αντίδραση στις θεωρίες της Μεταρρύθμισης για τις δικαιοδοσίες του ηγεμόνα, αλλά και τους προδρόμους των θεωριών για τη φυσική κατάσταση και τη συμβολαιακή θεωρία. Οι θωμιστές απορρίπτουν έναν σημαντικό πυλώνα της επιχειρηματολογίας των λουθηρανιστών σχετικά με τη θεϊκή προέλευση της εξουσίας του μονάρχη. Γι' αυτούς η πολιτική κοινωνία δεν ορίζεται από τον Θεό, αλλά από τους νόμους της φύσης.


Στη συνέχεια αυτής της διαδρομής, ο οδοιπόρος μας θα γνωρίσει τα επιχειρήματα του καλβινιστικού ριζοσπαστισμού για τους τρεις πόλους -αξιωματούχοι του ηγεμόνα, αξιωματούχοι εκλεγμένοι από το λαό και οι ίδιοι οι πολίτες σε ατομική βάση- που δικαιούνται να αντισταθούν στους ηγεμόνες.


Η άνοδος των απολυταρχιών συνδυάζεται με την επανάσταση των ουγενότων. Το δικαίωμα της αντίστασης στον ηγεμόνα θεωρητικοποιούν με τα επιχειρήματα τους ουγενότοι και συνταγματιστές στοχαστές σαν τους Φιλίπ Μορνέ, Οτμάν, Μπεζά, Μποντέν. Η επίκληση εκ μέρους τους του θετικού και του φυσικού δικαίου, ακόμη και της συμβολαιακής θεωρίας, συνέβαλε στην ανάπτυξη της πιο ριζοσπαστικής εκδοχής αμφισβήτησης της μοναρχικής διακυβέρνησης. Αυτό μας ξαναγυρίζει εκεί απ' όπου ξεκινήσαμε, στην αρχή της δημοκρατικής διακυβέρνησης ως συστήματος δικαιοσύνης, συμμετοχής και στήριξης του κοινού αγαθού. Η σημερινή υποτίμηση αυτών των ρεπουμπλικανικών αξιών της δημοκρατίας εξηγεί την κρίση των σύγχρονων δημοκρατιών.


Ο οδοιπόρος μας, στο τέλος αυτής της συναρπαστικής διαδρομής, ικανοποιημένος κάθεται για να ξεκουραστεί και τότε ο ίδιος συγγραφέας έρχεται να του υπενθυμίσει πως όλη αυτή η πορεία στην ιστορία των ιδεών και των ιστορικών γεγονότων έγινε για να μάθει τρία πράγματα. Πρώτον, πως η εμφάνιση της νεωτερικής έννοιας του κράτους έχει την αφετηρία της στην αριστοτελική θεώρηση της πολιτικής ως ξεχωριστού πεδίου από την ηθική. Δεύτερον, στην αναγνώριση από το 12ο ήδη αιώνα της ανεξαρτησίας των πολιτών από κάθε εξωτερική και ανώτερη δύναμη και, τρίτον, στην αναγνώριση της ανώτατης αρχής σε κάθε βασίλειο ως της μοναδικής νομοθετικής αρχής στην οποία οι πολίτες οφείλουν υπακοή. Η Εκκλησία αποκλείεται από αυτή τη δέσμευση υπακοής. Εδώ το ταξίδι στους χώρους της πνευματικής και αναγνωστικής απόλαυσης ολοκληρώνεται.


Στο σύστημα του Σκίνερ ανακαλύπτουμε πως οι αρχές της λαϊκής κυριαρχίας, του φυσικού δικαίου, της ελευθερίας, της συμμετοχής και της αντίστασης αποτελούν στοιχεία και της προ Διαφωτισμού σκέψης. Βεβαίως αυτό που κάνει ιδιαίτερα πολύτιμη αυτή τη μελέτη δεν είναι μόνον η ιδέα πως αυτές οι έννοιες μπορούν να χρησιμοποιούνται σε διαφορετικές εποχές από διαφορετικούς στοχαστές. Ο Σκίνερ παρακολουθεί πώς χρησιμοποιούνται οι έννοιες αυτές ανά τους αιώνες και ποιες μορφές θεωρητικής υπόστασης και πολιτικής εφαρμογής έλαβαν. Αυτό είναι που οδηγεί το φιλόσοφο προς μια ιστορική κατεύθυνση. Γι' αυτό και μας προετοιμάζει για να κατανοήσουμε πως η υπεράσπιση των ίδιων αρχών μέχρι λίγο πριν από την εποχή του Διαφωτισμού νομιμοποιούνταν από τους νόμους του Θεού, ενώ στην εποχή του αιώνα των Φώτων οι ίδιες αρχές νομιμοποιούνται από την επίκληση στην ανθρώπινη ύπαρξη, την υποκειμενικότητα και τον ατομισμό.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/05/2006