Νάνος Βαλαωρίτης

Οι σταθμοί της πνευματικής πορείας του ποιητή στην Ελλάδα και στο εξωτερικό στα μεταπολεμικά χρόνια.








ΚΡΙΤΙΚΗ




Γράφω μια γραφή γενική και ανώνυμη μια γραφή / που ανήκει σε όλους... δεν είμαι κανένας δεν είμαι ένα πρόσωπο / με ιδιότητες ένα πρόσωπο άλφα ή βήτα που συναντάς σ' ένα / σπίτι, στο δρόμο. Η φωνή μου που υψώνεται τώρα σ' έναν / τόνο οξύ / άλλοτε αλλού χαμηλώνει και χάνεται μες στις άλλες φωνές / που μιλάνε και λένε πράματα κοινά τετριμμένα.



Ο Νάνος Βαλαωρίτης (γενν. 1921, Λωζάννη), κατά κόσμον Ιωάννης Βαλαωρίτης, είναι ένας έλληνας ποιητής της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, πεζογράφος και διανοούμενος με σημαντική προσφορά στα ελληνικά γράμματα και με διεθνή αναγνώριση, ο οποίος όμως ουσιαστικά αποσιωπήθηκε για πάρα πολλά χρόνια. Αν και οι δύο πρώτες ποιητικές συλλογές του, Η τιμωρία των μάγων (1947) και η Κεντρική στοά (1958), σχολιάστηκαν στην εποχή τους αρκετά ευνοϊκά, η ευρύτερη αποδοχή και η αναγνώρισή του από τη λογοτεχνική κριτική δεν έγινε με ευκολία καθώς, μεταξύ άλλων, ο Βαλαωρίτης δεν συμβιβάστηκε με το πνεύμα της λογοτεχνικής κοινότητας της Ελλάδας, στάθηκε αντιμέτωπος στον ελληνοκεντρισμό και παράλληλα βγήκε έξω από τις καθιερωμένες ελληνικές λογοτεχνικές νόρμες. Ανήσυχος νεοϋπερρεαλιστής της γενιάς του, στο σταυροδρόμι διαφορετικών πολιτισμικών παραδόσεων, χαρακτηρίστηκε κάποτε «επαναστάτης», «αντάρτης» και «υπονομευτής» της ελληνικής λογοτεχνίας, και περιθωριοποιήθηκε συστηματικά από αρκετούς επιγονικούς κριτικούς και ποιητές της «γενιάς του '30».

Πολλά πράγματα είχαν συμβάλει σε αυτό: η μεσολάβηση μακρού χρόνου ανάμεσα στην έκδοση ποιητικών συλλογών, η μακρά απουσία του από την Ελλάδα, η δημοσίευση έργων του και στην αγγλική και γαλλική γλώσσα, και κυρίως η έκδοση του περιοδικού Πάλι (1963), που, όπως έγραψε και ο ίδιος, έφερε για πρώτη φορά το κλίμα των beat ποιητών στην Ελλάδα και ξαναεδραίωσε την προσφορά της γενιάς των πρώτων υπερρεαλιστών, με μόνη την απουσία του Ελύτη. Αξίζει με την αφορμή να θυμηθούμε την ομάδα του ανήσυχου και θαυμάσιου Πάλι: Νάνος Βαλαωρίτης, Γιώργος Μακρής, Τάσος Δενέγρης, Μαντώ Αραβαντινού, Παναγιώτης Κουτρουμπούσης, Δημ. Πουλικάκος, Εύα Μυλωνά, Νίκος Στάγκος, και κοντά ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο Κώστας Ταχτσής και ο Λεωνίδας Χρηστάκης.

Από τότε κύλησε κάμποσο νερό στα ποτάμια και το ενδιαφέρον για το έργο του Νάνου Βαλαωρίτη, που ουσιαστικά αρχίζει στη δεκαετία του '70, κορυφώνεται στη δεκαετία του '80 και συνεχίζεται ως τις ημέρες μας. Η απονομή, μεταξύ άλλων, του Α' Κρατικού Βραβείου Ποίησης το 1982 για το έργο του Μερικές γυναίκες δείχνει σε κάποιο βαθμό, όπως παρατηρεί και ο κ. Δημήτριος Χ. Σκλαβενίτης, ο αφοσιωμένος φιλόλογος και ερευνητής που, καλή τύχη, βιβλιογραφεί τον ποιητή, τη μεταστροφή του κλίματος για το πρόσωπο και το έργο του Βαλαωρίτη. Στην ευρύτερη προβολή του ποιητή και του έργου του συνέβαλαν αποφασιστικά, μεταξύ άλλων, μια μεγάλη τιμητική φιλολογική εκδήλωση της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών και της Κοινότητας Νυδριού Λευκάδας το 1997 στο Νυδρί, με διακεκριμένους εισηγητές, που επαναλήφθηκε λίγους μήνες αργότερα σε αίθουσα του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθώς και η απονομή το 1998 του Κρατικού Λογοτεχνικού Βραβείου Μαρτυρίας - Χρονικού για το βιβλίο του Μοντερνισμός, Πρωτοπορία και «Πάλι».

Λευκάδιος βέβαια στην καταγωγή, δισέγγονος του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, εγγονός του Ιωάννη Βαλαωρίτη, υποδιοικητή και διοικητή της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας, γιος του μελαγχολικού διπλωμάτη Κωνσταντίνου Βαλαωρίτη, ο Νάνος Βαλωρίτης βρέθηκε από την πρώτη εμφάνισή του στην πρωτοπορία (avant-garde) της ελληνικής και της παγκόσμιας λογοτεχνίας και ήδη νομίζω ότι ευτυχεί, όσο λίγοι εν ζωή διακεκριμένοι ποιητές, να βλέπει μια εμπεριστατωμένη, εξαντλητική βιβλιογραφία του. Ο λόγος για την εργασία του κ. Δημητρίου Χ. Σκλαβενίτη Νάνος Βαλαωρίτης / Χρονολόγιο - Βιβλιογραφία - Ανθολόγιο (από το 1933 ως το 1999), που κυκλοφόρησε από την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών και τις εκδόσεις Νεφέλη.

Ο κ. Δημήτριος Χ. Σκλαβενίτης, με στόχο να περιληφθεί στη «Βιβλιογραφία Βαλαωρίτη» καθετί σημαντικό που έγραψε ο ποιητής και καθετί σημαντικό που γράφτηκε για αυτόν, προκειμένου να βοηθηθεί ο αναγνώστης να παρακολουθήσει την πνευματική «περιπέτεια» και την προβληματική του ποιητή και να γίνει κοινωνός της προσφοράς του στα ελληνικά γράμματα, εμβαθύνει μέχρις εξαντλήσεως όχι μόνο σε βιβλιογραφικές παραμέτρους αλλά και στους σταθμούς της πνευματικής πορείας του Νάνου Βαλαωρίτη στην Ελλάδα και στο εξωτερικό με μια σχεδόν θρησκευτική προσήλωση. Το έργο αυτό, λοιπόν, ευρύτερο της συμβατικής, τυπικής βιβλιογραφίας, περιλαμβάνει τα παρακάτω μέρη: α) τα Προλεγόμενα (δομή της εργασίας, μεθοδολογία της βιβλιογράφησης κ.ά.), β) το Χρονολόγιο (όπου καταγράφονται αναλυτικά τα συμβάντα της πνευματικής και επαγγελματικής πορείας του κ. Βαλαωρίτη από το 1933 ως το 1999), γ) τη Βιβλιογραφία (εργογραφία, δημοσιεύματα για τον ποιητή, ακόμη και έμμεσα κείμενα κ.ά.), δ) το Παράρτημα (ανθολόγιο ποιημάτων και τρία θεωρητικά κείμενα του κ. Βαλαωρίτη) και ε) τα Ευρετήρια.

Σε ό,τι αφορά τη ζωή του Νάνου Βαλαωρίτη, σημειώνουμε σε τίτλους την πρώτη ελληνική περίοδο του ποιητή (1921-1944), τη φυγή στη Μέση Ανατολή (1944), την περίοδο του Λονδίνου (1944-1953), την περίοδο του Παρισιού (1954-1960), τη δεύτερη ελληνική περίοδο (1960
-1967) και, τέλος, την αμερικανική περίοδο (1968, όπου ο ποιητής εγκαθίσταται στο San Francisco της Καλιφόρνιας και εντάσσεται στην ομάδα του αμερικανικού νεοϋπερρεαλισμού). Στο Πανεπιστήμιο του San Francisco, όπου είναι εγκατεστημένος ως σήμερα, εξελέγη καθηγητής της Συγκριτικής Φιλολογίας και του Δημιουργικού Γραψίματος και δίδαξε από το 1968 ως το 1993. Τα αντικείμενα της διδασκαλίας του: υπερρεαλισμός, πρωτοπορία και συμβολισμός, γοτθικά μυθιστορήματα, κι επίσης Θερβάντες, Ραμπελέ, Μποντλέρ, Ρεμπό, Απολινέρ, Πόε, Πλάτων, Φρόιντ κ.ά.

Το βιβλιογραφικό και πνευματικό πορτρέτο, πολύμορφο και πολυποίκιλο, του Νάνου Βαλαωρίτη, του μοναδικού ίσως σημαντικού έλληνα ποιητή-κληρονόμου δύο αντιφατικών ρευμάτων, δηλαδή της υπερρεαλιστικής παράδοσης και του κινήματος beat, αποδόθηκε πέραν πάσης προσδοκίας με την «εργασία υποδομής» του κ. Δημητρίου Χ. Σκλαβενίτη.



Δημήτρης Κονιδάρης

ΤΟ ΒΗΜΑ, 29-10-2000