Ο τρίτος κόσμος

Οι περισσότεροι άνθρωποι στη γη δεν κατοικούν στον πλούσιο Βορρά αλλά στον φτωχό Νότο. Ο περισσότερος κόσμος δεν είναι ο Πρώτος Κόσμος της Δύσης ούτε ο Δεύτερος Κόσμος των πρώην κομμουνιστικων κρατών. Ο περισσότερος κόσμος είναι ο Τρίτος Κόσμος. Οι κάτοικοί του αποτελούν την περιθωριοποιημένη πλειοψηφία των κατοίκων του πλανήτη. Οι δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης, που συγκλονίζουν τις χώρες της Δύσης, τις περισσότερες φορές παρακάμπτουν τους κατοίκους του Τρίτου Κόσμου. Οι πλούσιες χώρες συνήθως τους ξεχνούν. Και τα ΜΜΕ συχνά τους αγνοούν. Παρά τη σημασία του, ο Τρίτος Κόσμος παραμένει -από πολλές πλευρές- ένας μεγάλος άγνωστος.
Τέσσερις πανεπιστημιακοί με διαφορετική ειδίκευση (πολιτική επιστήμη, διεθνείς σχέσεις, οικονομικά και περιφερειακή ανάπτυξη), οι οποίοι διδάσκουν σε τέσσερα διαφορετικά ελληνικά ΑΕΙ (Αθηνών, Πάντειο, Δημοκρίτειο, Χαροκόπειο) επιχειρούν σε αυτό το βιβλίο μια ξενάγηση στο μεγαλύτερο κομμάτι του σύγχρονου κόσμου.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στη χώρα μας η βιβλιογραφία, εγχώρια και μεταφράσεις, για το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης είναι ιδιαίτερα μεγάλη και πολύπλευρη, εκείνο που μάλλον απουσιάζει είναι μελέτες για τη θέση του Τρίτου Κόσμου στο σημερινό παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Στο παρουσιαζόμενο έργο τέσσερις Ελληνες καθηγητές με διαφορετική ειδίκευση (Πολιτική Επιστήμη, Οικονομικά και Διεθνείς Σχέσεις) επιχειρούν να καλύψουν αυτό το κενό.



Μεθοδολογικά και ερμηνευτικά προαπαιτούμενα



Το πρώτο πράγμα που απειλεί τα επιστημονικά συλλογικά εγχειρήματα είναι κυρίως η μεθοδολογική ανομοιογένεια, ο επιστημονικός κατακερματισμός και η αντιφατικότητα των συμπερασμάτων. Το συνολικό παραδοτέο αποτέλεσμα αυτού του τόμου αποδεικνύει πως η υπέρβαση αυτών των δυσκολιών είναι κάτι το επιτεύξιμο, αρκεί να υπάρχουν ένα κατάλληλο κοινό μεθοδολογικό υπόβαθρο, επαρκής γνώση του αντικειμένου, διεπιστημονική συνεργασία και -αντίθετα απ' αυτά που υποστηρίζει η θεωρία τής αξιολογικής ουδετερότητας- μια αγωνία για την αξιολόγηση και υπέρβαση των κοινωνικών προβλημάτων.

Δεν είναι τυχαίο που στο τελευταίο κεφάλαιο του έργου από κοινού οι τέσσερις επιστήμονες με σαφήνεια δηλώνουν την αφετηρία του προβληματισμού τους για το τι είναι κοινωνικό πρόβλημα. Ο προσδιορισμός τού κοινωνικού προβλήματος αποτελεί την επιστημονική και κοινωνική στέγη, κάτω από την οποία στεγάζουν τις μεθοδολογικές και επιμέρους επιστημονικές τους προσεγγίσεις. Ετσι μας κάνουν σαφές πως το εκάστοτε κοινωνικό πρόβλημα δεν μπορεί να οριστεί αυστηρά αντικειμενικά, ούτε «να παραμένει έρμαιο πρόσκαιρων αντιλήψεων». Υπάρχει όμως πάντα ένα νήμα αξιών που επιτρέπει την οριοθέτηση του χώρου κατοικίας του κάθε επιστημονικού εγχειρήματος. Για τους συγγραφείς αυτού του τόμου αυτές οι αξίες είναι η ελευθερία, η ισότητα και η κοινωνική αλληλεγγύη. Το νήμα αυτών των αξιών ακολουθούν για να μας δώσουν το περίγραμμα και τα προβλήματα που εμφανίζονται σε τέσσερις μεγάλες περιοχές αυτού του πλανήτη, στις οποίες εκτείνεται ο Τρίτος Κόσμος.

Αν οι προαναφερθείσες αξίες αποτελούν το μίτο που οδηγεί τους συγγραφείς στην πολύπλοκη πραγματικότητα του Τρίτου Κόσμου, η αποκωδικοποίηση αυτής της πραγματικότητας δεν γίνεται με τυχαίο ή με άναρχο τρόπο. Με γλώσσα επιστημονική και συνάμα προσιτή, όχι γιατί υπεραπλουστεύεται το αντικείμενο, αλλά γιατί, αντιθέτως, εμπλουτίζεται με πλήθος ιδεών και θέσεων, οι συγγραφείς περιγράφουν και αναλύουν τις εξελίξεις στον Τρίτο Κόσμο από την περίοδο της αποικιοκρατίας μέχρι σήμερα.

Η μεθοδολογική τους προσέγγιση στηρίζεται στην αποδοχή τεσσάρων, κυρίως, προαπαιτούμενων. Αυτά είναι η ανάλυση των γεωγραφικών δεδομένων της καθεμιάς από τις τέσσερις μεγάλες περιοχές, η δημογραφική περιγραφή, η παρακολούθηση των ιστορικών διαδρομών που οδηγούν στα λεγόμενα «μονοπάτια εξάρτησης» και τέλος, η ανάλυση των κοινωνικο-οικονομικών και ταξικών συσχετισμών. Αναφορικά με την ανάλυση των ταξικών συσχετισμών το βάρος δίνεται στην ανάλυση της συμπεριφοράς των ελίτ, ενώ η εφαρμογή της κριτικής προσέγγισης «υποχρεώνει» τους συγγραφείς να θέσουν σε καίριο σημείο του ψηφιδωτού του Τρίτου Κόσμου που μας παραδίδουν και τις στάσεις αμφισβήτησης και αντίστασης των «χαμένων» του συστήματος, των οικονομικά ασθενέστερων, των μειονοτήτων και των γυναικών.

Το ερμηνευτικό πλαίσιο που αποδέχονται οι συγγραφείς για να «σπάσουν» τον κωδικό που αποκαλύπτει τα δεινά που μαστίζουν τον Τρίτο Κόσμο, είναι η χρήση της ιστορικο-θεσμικής προσέγγισης. Στην εισαγωγή του έργου ο Δημήτρης. Α. Σωτηρόπουλος τονίζει πως αυτή η προσέγγιση επιδιώκει να ερμηνεύσει την ανθρώπινη ατομική και συλλογική συμπεριφορά αποφεύγοντας να περιορίσει τα κίνητρά της στο στενό ωφελιμιστικό και ατομικιστικό πλαίσιο της σχέσης κόστους-οφέλους. Σ' αυτόν τον τόμο ο αναγνώστης θα παρακολουθήσει όχι μια στυγνή και στεγνή ανάλυση πινάκων και διαγραμμάτων, τα οποία εξάλλου μπορεί ο καθένας να διαβάσει και χωρίς την παρεμβολή κάποιου γραπτού κειμένου, αλλά την ιστορία διαμόρφωσης των κοινωνιών αυτών των μεγάλων γεωγραφικών και ιστορικών περιοχών. Οι θεματικοί χάρτες και το πλήθος στατιστικών πινάκων διευκολύνουν την ανάγνωση, αλλά δεν υπερκαθορίζουν το αποτέλεσμα της έρευνας.

Αυτό το μεθοδολογικό και ερμηνευτικό πλαίσιο ακολουθούν όλοι οι συγγραφείς παραδίνοντάς μας όχι μόνο ένα ενιαίο αποτέλεσμα, αλλά και μια συγκροτημένη άποψη για τους τρόπους προσέγγισης κοινωνιών που διαφέρουν οι διαδικασίες συγκρότησης των εθνών-κρατών από αυτές του δυτικού κόσμου. Θα θέλαμε όμως να επισημάνουμε πως τα μεθοδολογικά και ερμηνευτικά εργαλεία που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς δεν είναι κατάλληλα μόνο για τη μελέτη του Τρίτου Κόσμου. Με κατάλληλη χρήση των τρόπων εφαρμογής τους αυτά τα εργαλεία αποτελούν οδηγούς αποκωδικοποίησης του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης γενικότερα. Γιατί με αυτόν τον τρόπο χρησιμοποιείται η Ιστορία χωρίς να πέφτουμε στην παγίδα του ιστορικισμού, η Οικονομία χωρίς να κινδυνεύουμε να σπάσουμε το κεφάλι μας στα βράχια του οικονομισμού, η ανάλυση των ταξικών συσχετισμών χωρίς να χαθούμε στη δίνη του ταξικού αυτοματισμού και αναγωγισμού.



Ο Τρίτος Κόσμος σε τέσσερις ματιές



Ο Αστέρης Χουλιάρας στο κεφάλαιο για την Αφρική παρακολουθεί την επιρροή των γεωγραφικών δεδομένων και των δημογραφικών εξελίξεων στη διαμόρφωση των πολιτικών και πολιτιστικών αλληλεπιδράσεων στην ήπειρο. Μέσα από τα μονοπάτια του δουλεμπορίου μάς οδηγεί στην αποικιοκρατία και στη διαμόρφωση της λεγόμενης τριαδικής κοινωνίας. Ο τρόπος της αποαποικιοποίησης και το τέλος του διπολισμού καθορίζουν και τα σημερινά προβλήματα του εύθραυστου εκδημοκρατισμού και της οικονομικής καχεξίας. Ιδιαίτερη αξία έχει η περιγραφή του πολιτικού συστήματος και της προσωποπαγούς εξουσίας που διαμορφώθηκε μετά το τέλος της αποικιοκρατίας και οδήγησε σε φαινόμενα εκτεταμένης διαφθοράς, αυταρχισμού και λαϊκισμού.

Ο Δημήτρης. Α. Σωτηρόπουλος στο κεφάλαιο για τη Λατινική Αμερική μας περιγράφει έναν κόσμο που ακολούθησε μια πορεία πρώιμης εθνικής ανεξαρτησίας, που όμως δεν μετέβαλε σημαντικά την τύχη των φτωχότερων στρωμάτων. Ιδιαίτερη σημασία στο κεφάλαιο έχει η επισήμανση πως στη Λατινική Αμερική δεν εμφανίζεται μόνο ένας πρώιμος «κοινοβουλευτισμός ολιγαρχικού τύπου», αλλά και εφαρμόζεται και ένα πρώιμο μοντέλο οικονομικής φιλελευθεροποίησης, που στηρίχτηκε στην ιδεολογία της κατωτερότητας όλων των άλλων φυλών εκτός της λευκής. Στα μέσα του 20ού αιώνα το μοντέλο αυτό αντικαταστάθηκε από την πολιτική υποκατάστασης των εισαγωγών. Για να επανέλθουμε αργότερα σε ένα μοντέλο άγριου νεοφιλελευθερισμού που εφάρμοσαν τα δικτατορικά καθεστώτα. Σήμερα οι τάσεις εκδημοκρατισμού και χάραξης ενός αναπτυξιακού δρόμου σκοντάφτουν στη σύγκρουση μεταξύ των προτεραιοτήτων των επιμέρους εθνικών οικονομιών και των περιορισμών που θέτει η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση.

Ο Σωτήρης Ρούσσος στο κεφάλαιο για τη Μέση Ανατολή εξηγεί πώς κατασκευάστηκε ο όρος Μέση Ανατολή και περιγράφει τη διαμάχη μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων για το μοίρασμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σημαντικό στοιχείο της ανάλυσης αποτελεί η περιγραφή των μεθόδων που ακολούθησαν οι ηγεμονικές δυνάμεις της Δύσης, ώστε να αποφευχθεί η δημιουργία ενός περιφερειακού ηγεμόνα μεταξύ των αραβικών χωρών, καθώς και η ανάλυση του ρόλου των τριών ρευμάτων αραβικών ελίτ. Αυτές οι ιστορικές πορείες οδήγησαν στη μεταπολεμική κυριαρχία του Ισραήλ, αλλά και στις έντονες ενδοαραβικές διαμάχες και πολέμους.

Στο έκτο κεφάλαιο του τόμου ο Παντελής Σκλιάς εστιάζει την επιστημονική προσέγγισή του σε τρεις χώρες, την Ινδία, το Πακιστάν και το Μπαγκλαντές. Παρακολουθεί τους τρόπους νομιμοποίησης των ελίτ μέσα από τον αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία, τις θρησκευτικές διαμάχες και την πορεία εκδημοκρατισμού τους. Ενας κρίσιμος παράγοντας που τονίζει, είναι ο ρόλος των ΜΚΟ στην περιοχή. Στην ανάλυσή του δεν αποφεύγει να μιλήσει για το ρόλο της πολύχρονης βρετανικής παρουσίας στην περιοχή, αλλά και για τα προβλήματα που θέτουν στην οικονομική ανάπτυξη και τον εκδημοκρατισμό, κυρίως του Πακιστάν και του Μπαγκλαντές, το θρησκευτικό, γλωσσικό και ταξικό μωσαϊκό αυτών των χωρών.

Ο παρών τόμος δεν γεμίζει απλώς ένα κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, αλλά δίνει επίσης αφορμές και εναύσματα για την ανάπτυξη ενός προβληματισμού που θα σηκώνει την αυλαία ενός αναπτυσσόμενου ελληνικού επιστημονικού προβληματισμού για τις παγκόσμιες εξελίξεις, που θα αποφεύγει τους περιορισμούς του οικονομισμού, τις ευκολίες του ανιστορικού αντιαμερικανισμού και τις προκαταλήψεις του ταξικού αναγωγισμού.

Διαφωνούμε όμως σε ένα καίριας σημασίας θέμα με τους συγγραφείς του τόμου. Στο τελευταίο κεφάλαιο, όπου από κοινού αναλύουν τις προκλήσεις και τις προοπτικές του Τρίτου Κόσμου, τονίζουν πως η δυτική σκέψη λόγω του ατομοκεντρικού, ωφελιμιστικού και ορθολογικού της προσανατολισμού αδυνατεί να κατανοήσει το φαινόμενο των επιθέσεων αυτοκτονίας και της τρομοκρατίας γενικότερα. Σύμφωνα με τους συγγραφείς, στο Ισλάμ κυρίαρχη θέση υπέχουν το συναίσθημα και η κοινωνική ευταξία και όχι ο ορθός λόγος και το άτομο με τα δικαιώματά του. Αυτή κατά τη γνώμη μας είναι μια δυτική ανάγνωση του Ισλάμ, που αδικεί τόσο τη δυτική σκέψη, στην οποία το συναίσθημα κατέχει κεντρική θέση, περισσότερο βεβαίως στο γαλλικό Διαφωτισμό και λιγότερο στη γερμανική φιλοσοφία, αλλά και τον ισλαμικό κόσμο των Ιμπν Σινά, Ιμπν Ρουσντ και Ιμπν Χαλντούν. Από την άλλη, ο ατομισμός αποτελεί τον πυρήνα γύρω από τον οποίο συγκεντρώνεται η ιδεολογία των τρομοκρατών πάσης φύσεως. Ο Διαφωτισμός με τις αντιφάσεις του παραμένει πανανθρώπινο μήνυμα, αλλά και επιστημονική μέθοδος για την ανάλυση των σύγχρονων κοινωνιών.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/09/2005