Νεοκλασικά της Αθήνας και του Πειραιά

Ο Στέλιος Σκοπελίτης με την έμψυχη φωτογραφία του καταγράφει, χωρίς να εξωραΐζει, την αρχιτεκτονική ιστορία της Αθήνας και του Πειραιά σ' έναν κόσμο σε άσπρο και μαύρο όπου το φως συνομιλεί με τη σκιά.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ίσως να μην υπάρχει πιο δημοφιλές σπίτι από το νεοκλασικό. Προστατεύεται από την κοινή εκδοχή του μέσου γούστου, ενισχύεται από την εθνική μυθολογία. Αγιογραφήθηκε ως είδος υπό εξαφάνιση και αναδείχθηκε ως το πιο αποδεκτό συνώνυμο της αστικής Ελλάδας του 19ου αιώνα. Αν και φθαρμένος, ο έρωτας αυτός είναι πρόσφατος. Αρχισε να σαλεύει στη δεκαετία του '60, μαζί με την αγάπη για τον λαϊκό πολιτισμό, αλλά ήταν μετά το Πολυτεχνείο που ανδρώθηκε ως μια ρωμαλέα ανταπάντηση στον ηθικό εκμαυλισμό της δικτατορίας. Ήταν εκείνα τα χρόνια που κυκλοφόρησε η πρώτη έκδοση του φωτογραφικού λευκώματος του Στέλιου Σκοπελίτη για τον νεοκλασικισμό, από τις εκδόσεις Δωδώνη (1975). Το βιβλίο βρήκε τον δρόμο του, χέρι χέρι, στόμα στόμα. Ήταν η πρώτη μαζική περιφρούρηση της νεοκλασικής αισθητικής. Είχε προηγηθεί το 1967 το λεύκωμα της Εμπορικής Τράπεζας (ακόμη σε κυκλοφορία) με πρόλογο του Ι. Τραυλού και φωτογραφίες των Δ. Παπαδήμου και Μ. Βερνάρδου. Ο Σκοπελίτης είχε ένα πλεονέκτημα. Ανάμεσα στο 1967 και το 1975 είχε μεσολαβήσει η κατακλυσμιαία μεταμόρφωση του αστικού χώρου, κυρίως όμως είχε διαμορφωθεί η κοινωνική ανάγκη για άλλες ηθικές και αισθητικές προτεραιότητες.

Ας σκεφτούμε σε ποιο διεθνή περίγυρο μεγάλωσε στην Ελλάδα η αγάπη για το νεοκλασικό παρελθόν της. Το 1973 η μεγάλη πετρελαϊκή κρίση είχε διευκολύνει το έδαφος για τη διάδοση του ρετρό κινήματος. Το νοσταλγικό κύμα για τη βικτωριανή εποχή, την αισθητική της Αρ Νουβό και την αστική πολυτέλεια μαρτυρούσε την κόπωση (και το αδιέξοδο) του μοντερνισμού αλλά και των κινημάτων αμφισβήτησης. Κατά μία έννοια η αγάπη προς το παρελθόν ήταν η αναδίπλωση της πειραματικής τέχνης.

Ο Στέλιος Σκοπελίτης συμπυκνώνει στις φωτογραφίες του την ανάγκη κατοχύρωσης μιας αστικής ταυτότητας που έμοιαζε τότε να διαφεύγει αταξινόμητη και περιφρονημένη.

Ακόμη και σήμερα, οι φωτογραφίες αυτών των σπιτιών και των διακοσμητικών λεπτομερειών αναδύουν την αύρα ενός ιδιαίτερου ψυχισμού. Είναι μάλλον η συναισθηματική προσέγγιση σε ένα συγκεκριμένο αισθητικό σύμπαν παρά η ορθολογική καταγραφή ενός αρχιτεκτονικού τοπίου. Οι φωτογραφίες του Σκοπελίτη είναι «τσαρουχικές», ανακαλούν τις σκιές όσων κατοίκησαν αυτά τα εσωτερικά, όσων έκαναν έρωτα σε αυτές τις κάμαρες. Αγκαλιάζουν όλες τις εκδοχές του ευρύτερου νεοκλασικού κινήματος, από το κτίριο της Βουλής ως τα λαϊκά μονώροφα, από την αυστηρή γεωμετρία της οθωνικής περιόδου ως τις νεομπαρόκ διαφυγές των αρχών του 20ού αιώνα.

Αυτός ο γνήσιος αττικός νεοκλασικισμός, που διακρίνεται από τον αντίστοιχο αμερικανικό, ρωσικό ή βρετανικό ως προς την ηθική του εμβάθυνση, την ιδεολογική του εξάρτυση και κατ' επέκταση τη μορφοπλαστική του οργάνωση, αποδεικνύει τη σύγχρονη επικοινωνιακή του δεινότητα μέσα από την εμπλουτισμένη τρίτη έκδοση του λευκώματος του Στέλιου Σκοπελίτη. Όσοι διαθέτουν την πρώτη ή τη δεύτερη έκδοση («Γνώση», 1981) δεν πρέπει να θεωρήσουν ότι το βιβλίο αυτό δεν τους αφορά. Έχει σημαντικές προσθήκες και βελτιώσεις, έχει όμως και ελλείψεις. Οι φωτογραφίες είναι καλύτερα επεξεργασμένες και πολύ περισσότερες, συνοδεύονται δε από τις λεζάντες τους στην ίδια σελίδα. Στα αρνητικά σημειώνω την απουσία ένδειξης για τη χρονολόγηση των φωτογραφιών. Απουσιάζει επίσης η πληροφόρηση αν το εικονιζόμενο κτίριο διασώζεται. Ορισμένα σπίτια είναι αταύτιστα (όπως το πασίγνωστο κτίριο με τον τρούλο Νίκης και Μητροπόλεως) ή παρουσιάζουν ελλιπή στοιχεία, ενώ σε ορισμένα εμφανίζεται όνομα αρχιτέκτονα και σε άλλα όχι. Για το σπίτι της Σοφίας Λασκαρίδου δίνεται η διεύθυνση αλλά όχι η πληροφορία ότι βρίσκεται στην Καλλιθέα. Ο αρχιτέκτονας Αναστάσιος Μεταξάς εμφανίζεται Α. Μεταξάς στο Μουσείο Μπενάκη και απλώς Μεταξάς στη γαλλική πρεσβεία, ενώ η οικία Κούπα (Πανεπιστημίου 6) δεν αποδίδεται στον Τσίλερ όπως τα άλλα γνωστότερα κτίρια του αρχιτέκτονα.

Οι αβλεψίες αυτές δεν αποδυναμώνουν ωστόσο την αξία και την υπόγεια δύναμη αυτού του βιβλίου, που φανερώνουν την ιδιαίτερα δημοφιλή προσωπική εκδοχή που έδωσε ο αισθησιακός φακός του Στέλιου Σκοπελίτη στην αρχιτεκτονική φωτογραφία.




ΝΙΚΟΣ ΒΑΤΟΠΟΥΛΟΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-03-1999