Ιβανόης

Μεγάλα κατορθώματα έγιναν ιπποτικής φήμης. Από την Παλαιστίνη ο πρωταθλητής ήρθε. Φορούσε το σταυρό στους ώμους του που οι μάχες και οι συγκρούσεις τον είχαν ξεθωριάσει. Κάθε βαθούλωμα στη φθαρμένη του ασπίδα είχε γίνει στους στίβους μάχης. Κι έτσι, κάτω από τον εξώστη της αγαπημένης του, τραγουδούσε καθώς έπεφτε το μισοσκόταδο.

Χαρά στις όμορφες φέρνει ο ιππότης, που γύρισε από κείνη τη χρυσή χώρα. Δε φέρνει πλούτο ούτε πλούτο χρειάζεται, εκτός από τα καλά του όπλα και το πολεμικό του άλογο, τα σπιρούνια του, για να τιναχτεί προς τον εχθρό, τη λόγχη και το σπαθί του για να τον ξαπλώσει κάτω. Τέτοια είναι τα τρόπαια του μόχθου του. Τέτοια και η ελπίδα για το χαμόγελο της Τέκλα.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο απαιτητικός αναγνώστης, που δεν σταθμεύει μόνο στην ιστορικο-φιλολογική πλευρά των σχέσεών του με τη λογοτεχνία, προσεγγίζει με έναν αρχικό σκεπτικισμό μυθιστορήματα όπως το «Ιβανόης» του Σκωτσέζου Σερ Γουόλτερ Σκοτ (1771-1832). Αιτία της συγκεκριμένης στάσης του είναι, βέβαια, οι αυξημένες απαιτήσεις που έχει απέναντι στις εκφραστικές δυνατότητες ενός ιπποτικού έργου, όπως αυτό του παλιού πεζογράφου, μεταφραστή και ποιητή της γηραιάς Αλβιώνος. Το κατά πόσον, δηλαδή, ένα κείμενο που υιοθετεί «ηρωικά», γραφικά ούτως ειπείν στοιχεία, μπορεί να τον ελκύει σήμερα...

Δεν ξέρω εάν η απάντησή μου στο θέμα θα είναι απαλλαγμένη από προσωπικά, συναισθηματικά κριτήρια. Και αυτό, διότι ανήκω σε εκείνη τη γενιά, η οποία στα παιδικά της χρόνια ανατράφηκε και με τις «παραμυθίες» τύπου «Ιβανόης»: με εκείνες τις εξωτικές/ρομαντικές αφηγήσεις θρυλικών κατορθωμάτων ποικίλων ηρώων, οι οποίες τροφοδοτούσαν αφειδώς το φαντασιακό της. Θα 'ταν περιττό να τονίσω το έλλειμμα αυτής της επαφής σήμερα στις ανάλογες ηλικίες, οι οποίες είναι βομβαρδισμένες κυριολεκτικά από το ρεαλιστικό στοιχείο, με αποτέλεσμα μια διαφορετικής ποιότητας ρέμβη από τη δική μας.

Με την ευκαιρία της προβολής από την τηλεόραση παλιών χολιγουντινών ταινιών με θέματα «ηρωικά» (με κουρσάρους, ξιφομάχους, ιππότες κ.λπ.), οι μεγάλοι είμαστε εκτεθειμένοι στη χλεύη των «ώριμων» ανηλίκων για την αφέλεια των αλλοτινών μας προτιμήσεων... Είναι αλήθεια ότι ο προσδιαδραμών χρόνος έχει επιφέρει τρομερές ρυτίδες σε εκείνα τα έργα, στα οποία περισσεύουν ο στόμφος, η μυθολαγνεία, η σχηματικότητα. Είναι λίγα πλέον τα επιχειρήματα προς υπεράσπισίν τους που προσφέρουν στον καλοπροαίρετο θεατή/αναγνώστη.

Παρ' όλ' αυτά το ψευδοϊστορικό μυθιστόρημα του Σκοτ (χωρίς κανείς να συμμερίζεται απολύτως τις απόψεις του Λαπαθιώτη που προττάσσονται) διαθέτει την ικανότητα να παρασύρει με κάποιες ανάγλυφες περιγραφές του, να προκαλεί ένα αίσθημα νοσταλγίας για παρωχημένες, «ευγενείς» εποχές, καίτοι η ωραιοποίηση ξεχειλίζει μέσα από την ανεξέλεγκτη, αντιλογοτεχνική, για τα μέτρα των ημερών, γλώσσα του.

Να θυμίσω ότι ο Σκοτ ήταν ο θεμελιωτής του αγγλικού ιστορικού μυθιστορήματος. Το είδος αυτό έχει τις ρίζες του σε μια παλαιότερη ημιπροζαϊκή μορφή. Ο Σκωτσέζος, όμως, συγγραφέας το καθιέρωσε ως μια σχεδόν ρεαλιστική αφήγηση που είχε τον ίδιο σκοπό: να υμνήσει τις πράξεις τής ιπποσύνης. Την εποχή που έδρασε ο δραστήριος αυτός και πολύ συντηρητικός στην ιδεολογία δημιουργός, το αγγλικό μυθιστόρημα ήταν σε φοβερή ακμή, προτείνοντας σπουδαία στιλ. Ο Σκοτ δεν μπορεί ν' ανταγωνιστεί τον οξυδερκή Νταφόε, τον βιτριολικό Φίλντινγκ, τον σκοτεινό Γουόλπολ και βέβαια, ούτε συζήτηση να γίνεται, τον Ντίκενς.

Με τον «ρομαντικό» «Ιβανόη» του συγκίνησε, εκτός των άλλων, και τις συνειδήσεις της εποχής του, που έβλεπαν στην Παλινόρθωση το αντίδοτο κατά των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης. Ο ίδιος ο Σκοτ, φιλομοναρχικός (είχε, λέγεται, και προσωπικό στρατιωτικό σώμα για να πολεμήσει εναντίον των εξεγερμένων), θέλησε, μέσα από την αναβίωση των υψηλών αξιών των προγόνων της τάξης του, να αντισταθεί ιδεολογικά στη «μόλυνση» των Ιακωβίνων: Το ζήτημα είναι τι κατάφερε να εκφράσει στο λογοτεχνικό επίπεδο...

Πριν μιλήσουμε επ' αυτού, μία παρένθεση: Ο «Ιβανόης» μας αφορά ιδιαίτερα, γιατί ήταν το μυθιστόρημα που επηρέασε πολύ την τότε βρεφική νεοελληνική λογοτεχνία, λίγο μετά την Επανάσταση του '21. Βρήκε εύφορο έδαφος στις αναζητήσεις των πρώτων συγγραφέων μας για μια «εθνική», «πατριωτική» λογοτεχνία, η οποία θα στήριζε την αυτοσυνειδησία. Ο Ρίζος Ραγκαβής, για παράδειγμα, με τον «Αυθέντη του Μωρέως» (1849), δίνει τη δική του εκδοχή επί του θέματος. Πολύ αργότερα, ορισμένοι εκπρόσωποι της «γενιάς τού '30» (Τερζάκης, Πετσάλης-Διομήδης), με την υπόδειξη ενός εκ των θεωρητικών της τελευταίας, του Κ. Θ. Δημαρά, στράφηκαν προς το «ιστορικό μυθιστόρημα», μέσα από τα αγγλοσαξονικά και γαλλικά πρότυπα, σε μια ανανεωμένη προσπάθεια για πατριδογνωσία.

Η δράση του «Ιβανόη», λοιπόν, τοποθετείται αναχρονισμένη στο 12ο αιώνα, στην εποχή της Γ' Σταυροφορίας. Ο Ριχάρδος Α', ο επονομαζόμενος Λεοντόκαρδος, ο οποίος πολεμάει τους «απίστους» στους Αγίους Τόπους, έχει αφήσει στη θέση του τον αδελφό του Ιωάννη (στον οποίο, αν δεν απατώμαι, οφείλουμε και τον πρώτο χάρτη Συνταγματικών Δικαιωμάτων, τη Μάγκνα Χάρτα), έναν φιλόδοξο και εσωστρεφή μονάρχη. Ο τελευταίος επιβουλεύεται τη θέση τού αδελφού του, που επιστρέφει κρυφά στην Αγγλία και προσπαθεί να βρει τρόπο να επανακτήσει το θρόνο. Οι Σάξονες έχουν χάσει τον πόλεμο με τους Νορμανδούς στην περίφημη μάχη του Χάστινγκς και η Αγγλία ελέγχεται από τους Γάλλους νικητές.

Ο Σκοτ, αναμιγνύοντας ιστορικά και μυθοποιημένα στοιχεία, προτείνει ένα ευχάριστο κοκτέιλ με περιπέτειες, κονταρομαχίες, διεκδικήσεις ωραίων δεσποινίδων, μάλλον κακούς Εβραίους κ.ά. Το σύνθεμα αυτό υποτίθεται ότι αναβιώνει την παλιά καλή Αγγλία των «ευγενικών αισθημάτων» και του «ιπποτικού μεγαλείου». Ανασύροντας από την παράδοση της πατρίδας του το μύθο του Ρομπέν του Λόξλι, των Δασών του Σέργουντ (ο ήρωας αυτός έδρασε το 14ο αιώνα) και κατασκευάζοντας τη μορφή του αήττητου ιππότη Ιβανόη, εμπλουτίζει την ιστορία του με επιπλέον ατού. Μεταμφιέζοντας, παράλληλα, το βασιλιά Ριχάρδο σε Μαύρο Ιππότη, πριν επανακαταλάβει την εξουσία, τονίζει το επίπεδο της περιπέτειας. Οι ήρωές του, αρχικά κρυμμένοι πίσω από τις προσωπίδες τους, δίνουν έναν τόνο μυστηρίου σχετικά με τις ταυτότητές τους: αυτή η παράμετρος της ίντριγκας (η «Μάσκα») ήταν πολύ προσφιλής στα σχετικά μυθιστορήματα κι έδωσε αργότερα τροφή σε πολλά άλλα είδη, πιο σύγχρονης, «παραλογοτεχνίας».

Στην αρχή κάθε κεφαλαίου του βιβλίου (44 τον αριθμό) προτάσσεται απόσπασμα από ελισαβετιανούς και άλλους κλασικούς βάρδους, από δημώδη άσματα κ.λπ. Πρόθεση του Σκοτ είναι να δώσει μ' αυτό τον τρόπο έμμεσο κύρος στην αφήγηση, η οποία σε κάθε περίπτωση δεν μπορεί να θεωρηθεί «σοβαρή», αλλά, κυρίως, ψυχαγωγική (εδώ που τα λέμε, καθόλου ευκαταφρόνητη προσφορά). Δεν θέλω να προχωρήσω σε αναλύσεις χαρακτήρων, διότι αυτοί οι τελευταίοι δεν αντέχουν σε ψυχογραφήματα. Ο αφηγητής, βρίσκεται πίσω από κάθε συμπεριφορά, με αποτέλεσμα, στις περισσότερες περιπτώσεις να βρισκόμαστε μπροστά σε μια αφελή μονοφωνία. Τα καλά αισθήματα κυριαρχούν, οι αρχές της ιπποσύνης εξευγενίζουν σχεδόν όλους, καλούς και κακούς. Κάπως διασώζονται ο γελωτοποιός Γουάμπα, εμβαπτισμένος σε ολίγον Σέξπιρ και ο Εβραίος Ισαάκ, ένας ήρωας που βρίσκεται πάντα «σε λάθος χρόνο και τόπο», πληρώνοντας ώς έναν βαθμό το τίμημα της καταγωγής του (ο Σκοτ προσπαθεί να διασκεδάσει τα αντισημιτικά του αισθήματα). Κατά τα άλλα, το σχήμα περισσεύει. Ο φιλαναγνώστης πρέπει ν' αφήσει να παρασυρθεί, από την αισθηματολογία και τους βερμπαλισμούς, κυριολεκτικά σε έναν άλλον κόσμο σωτηριολογικού οίστρου, θεατρικών χειρονομιών και νηπιακής αθωότητας, θεωρώντας όλους αυτούς τους τρόπους λογοτεχνικούς, για να μπορέσει να διεξέλθει το βιβλίο. Είπαμε ότι η προσπάθεια αυτή θα είναι μάλλον ανέξοδη, εάν συμβαίνει να έχει τραφεί η συνείδηση του αναγνώστη κάποτε και με παρόμοια αναγνώσματα και θεάματα.

Η μετάφραση μας πρόσφερε χωρίς περικοπές το πρωτότυπο, επιμελημένη, όμως, από τον Κ. Ι. Τσαούση (άρα σε ποιο βαθμό ήταν επιτυχής, δεν ξέρουμε), θα μείνει ασχολίαστη, κατά τα ειωθότα.

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/02/2002