Ο τάφος του Αγαμέμνονα

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενα από τα κορυφαία επιτεύγματα του πολωνικού ρομαντισμού, το αλυτρωτικό ποίημα του Ιούλιου Σλοβάτσκι Ο Τάφος του Αγαμέμνονα, το οποίο ο δημιουργός του εμπνεύστηκε στη διάρκεια ενός προσκυνήματος στη Μεσόγειο, κυκλοφόρησε πριν από λίγες ημέρες στη γλώσσα μας. Ο φλογερός φιλέλληνας Σλοβάτσκι (Ξεμιένιετς 1809 - Παρίσι 1849), ένας από τους τρεις κορυφαίους ρομαντικούς βάρδους της πατρίδας του - οι άλλοι δύο: Ανταμ Μιτσκιέβιτς (1798-1855) και Ζίγκμουντ Κρασίνσκι (1812-1859) - ύστερα από μια σύντομη στάση στην Κέρκυρα και στην Πάτρα έφτασε στις Μυκήνες τον Σεπτέμβριο του 1836. Και τόσο εντυπωσιάστηκε από τα απομεινάρια του ένδοξου πολιτισμού ώστε συνέθεσε τον Τάφο του Αγαμέμνονα, όπου, αφού πλέκει το εγκώμιο της κλασικής Ελλάδας, καλεί την Πολωνία, που εκείνη την εποχή στενάζει διαμελισμένη κάτω από τον ζυγό Ρώσων, Αυστριακών και Πρώσων, να πάρει τα όπλα και ή να ελευθερωθεί ή να πεθάνει με τιμή, όπως οι Σπαρτιάτες του Λεωνίδα στις Θερμοπύλες. Εκείνη (οι συμπατριώτες του, δηλαδή) συνεχίζει όμως να κωφεύει στα εθνεγερτήρια κελεύσματά του. Ετσι αναγκάζεται να την απαρνηθεί και γράφει στη σπαρακτική ακροτελεύτια στροφή του ποιήματός του: «Από τον πόνο ούρλιαξε και ρίξε το ανάθεμα στο γιο σου, / Ομως να ξέρεις πως το χέρι της κατάρας τ' απλωμένο / Πάνω μου, θα ζαβωθεί σαν ερπετό, / Κι από τους ώμους θα σου πέσει ξεραμένο, / Και στάχτη θα το κάνουνε οι μαύροι σατανάδες·/ Γιατί δεν έχεις δύναμη τ' ανάθεμα να ρίξεις - Σκλάβα εσύ!»

Ο Χουλιαράκης, που μεταφράζει απο το πολωνικό πρωτότυπο (δημοσιεύεται αντικριστά στην ελληνική απόδοση), δίνει στην εισαγωγή του αρκετές πληροφορίες για τη ζωή του Σλοβάτσκι και το κλίμα της εποχής, ενώ στο επίμετρό του αφηγείται μια άγνωστη εν πολλοίς συνάντησή του με τον Διονύσιο Σολωμό η οποία πραγματοποιήθηκε στην Κέρκυρα. Ο Σολωμός βρισκόταν τότε στη δίνη της δικαστικής διαμάχης κατά του ετεροθαλούς αδερφού του Ιωάννη Λεονταράκη και της μητέρας του, η οποία είχε συνταχθεί μαζί του και βυθισμένος στην κατάθλιψη είχε παραδοθεί στο πιοτό. Σύμφωνα με την όχι και τόσο κολακευτική εικόνα που μας δίνει ο Πολωνός, «ήταν φανερό πως τον έκαιγε μια εσωτερική φλόγα, ενώ εξωτερικά έτρεμε όπως ο ζελές». Πάντως και μετά την ατυχή εκείνη συνάντηση ο Σλοβάτσκι συνεχίζει να τον θαυμάζει απεριόριστα ως ποιητή και μάλιστα σε κατοπινούς στίχους του τον αποκαλεί «Πίνδαρο της σύγχρονης Ελλάδας».



ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 03/09/2006







ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην πολωνική γραμματολογία, σύμφωνα με τους ειδικούς, εξέχουσα θέση κατέχουν οι ρομαντικοί ποιητές Ιούλιος Σλοβάτσκι (1809-1849), Ανταμ Μιτσκιέβιτς (1798-1855) και Ζίγκμουντ Κρασίνσκι (1812-1859). Τον πρώτο από αυτούς προνόησε να τον φέρνει αρκετά κοντά μας ο γνωστός επαρκής ποιητής, και μάλιστα πολωνομαθής, Δημήτρης Χουλιαράκης, η μετάφραση του οποίου πάνω στα «Μαγαζιά της κανέλας», έργο του σημαντικότερου ίσως συγγραφέα του Μεσοπολέμου στην Πολωνία Μπρούνο Σουλτς (1892-1942) απέσπασε πολλές θετικές κρίσεις (εκδόσεις «Νεφέλη», 1988). Διαλέγοντας να μεταφέρει σήμερα στη γλώσσα μας τον «Τάφο του Αγαμέμνονα», ο οποίος αποτελεί το όγδοο και προτελευταίο μέρος μιας ευρύτερης σύνθεσης του Ιούλιου Σλοβάτσκι, που φέρει τον γενικό τίτλο «Ταξίδι απ' τη Νάπολη στους Αγιους Τόπους», ο μεταφραστής του επιθυμεί κατ' ουσίαν να μας εξοικειώσει με μιαν ιδιαίτερη πτυχή των ανατολικοευρωπαϊκών γραμμάτων του πολύσημου 19ου αιώνα. Πρόκειται μάλιστα για μια λογοτεχνία που άνθησε σε μια χαρακτηριστική περίοδο εντονότατων εθνικών ανακατατάξεων, όπου οι άμεσες αλλαγές των ίδιων των εθνικών συνόρων της περιοχής -και όχι μόνον- συνιστούσε τακτική ενασχόληση των ιθυνόντων κρατών ή τυπικών και άτυπων συνασπισμών χωρών. Εξού και η πρόσθετη σημασία που ενυπάρχει εξ ορισμού στα προϊόντα του τότε δημιουργικού λόγου.

Η προαναφερόμενη μεγαλόπνοη σύνθεση του Σλοβάτσκι άρχισε να γράφεται το φθινόπωρο του 1836 στη Σύρο, κατά τη διάρκεια της πολύμηνης περιπλάνησής του, σύμφωνα με το πρότυπο άλλων, προϋπαρξάντων είτε συγχρόνων του επιφανών ρομαντικών, σε προβεβλημένες εστίες μυθικών -θρυλικών και ηρωικών- ιστορικών δεδομένων, όπως είναι η Ιταλία, η Ελλάδα, η Αίγυπτος, η Παλαιστίνη και το Παρίσι. Γνώστης, απ' ό,τι συνάγεται, της αρχαίας και νέας Ιστορίας μας, ο κήρυκας του ρομαντισμού στην πατρίδα του, ο ποιητής από το Ξεμιένιετς, ήταν επόμενο να δει και να ακούσει στα «ξένα» τοπία τής καθαρά προσωπικής του επιλογής όχι μόνο διακεκριμένους φορείς - υποκείμενα της τότε αντικειμενικής πραγματικότητας, αλλά και φασματικές υπάρξεις - περσόνες του διαχρονικού, υπερπραγματικού διάκοσμου. Συνομιλώντας με τον πνευματικά και συναισθηματικά αυξημένο χώρο, ο καλλιτεχνικός αυθορμητισμός θα οδηγήσει τον Σλοβάτσκι εκ του ασφαλούς σε μια σαφώς διευρυμένη αυτογνωσία και από εκεί στην αναβαθμισμένη θέαση των πραγμάτων στο σύνολό τους. Ετσι, για παράδειγμα, οι Θερμοπύλες, η Χαιρώνεια και οι Μυκήνες συμβολοποιούνται σε απόλυτο βαθμό, συναποτελώντας, μεταξύ άλλων, δείκτες παθών, βασανιστικών οραμάτων, αλλά ενίοτε και συμπλεγματικών συμπεριφορών. Παραθέτω ενδεικτικά: « Από το μνήμα των Θερμοπυλών / Η λεγεώνα των νεκρών Σπαρτιατών έτοιμη είν' εμένα να με διώξει· / Γιατί 'μαι από τη θλιβερή τη χώρα των Ειλώτων, / Από τη χώρα όπου δε στήνει τύμβους η απόγνωση, / Από τη χώρα όπου μετά τους δύσκολους καιρούς πάντοτε / Μένουν θλιβεροί πλήθος- γενναίοι -ζωντανοί.» (Βλ. σελ. 27).

Η ρητορεία τίθεται άλλη μια φορά στην υπόθεση των πατριωτικών - αλυτρωτικών συνισταμένων. Η λέξη γίνεται κατά συνέπεια το αναπόφευκτο όχημα του εθνικοαπελευθερωτικού σαλπίσματος, έστω και καθυστερημένα. Η ποίηση συνιστά αυτή καθεαυτήν ανοιχτό σχολείο αφύπνισης και δράσης. Ο έμπειρος μεταφραστής ακολουθώντας τη δόκιμη στρατηγική των «αναλόγων αποδόσεων» δεν υπερβάλλει εννοιολογικά, ούτε θυσιάζει στον βωμό της δήθεν ακριβολογίας την οικονομία των λειτουργικών χειρισμών, οι οποίοι απαιτούνται, ως γνωστόν, στο μεταπλαστικό πεδίο. Γι' αυτό και το τελικό αποτέλεσμα πιστώνεται στα γλωσσικά αποκτήματά μας.

Το δε επίμετρο, το οποίο αναφέρεται στη σύντομη συνάντηση και γνωριμία του ευαισθητοποιημένου Πολωνού, στην Κέρκυρα, το 1836, με τον Διονύσιο Σολωμό, ο οποίος, ας σημειωθεί, είναι έντεκα χρόνια μεγαλύτερός του, παρέχει ικανά πραγματολογικά στοιχεία, τα οποία συμβάλλουν σε μια σφαιρικότερη αντιμετώπιση τόσο του φαινομένου «εθνικός ποιητής» όσο και «άνθρωπος - Σολωμός της θλιβερής καθημερινότητας». Η γείωση του πλάνητα Σλοβάτσκι στην ιδιάζουσα σολωμική ενδοχώρα υπήρξε αποκαρδιωτική. Δεν στάθηκε όμως αρκετή για να μειώσει τελεσίδικα τον πολύτροπο Ζακύνθιο στην ταραγμένη συνείδησή του.

Θεωρώ ασφαλώς τεκμήριο της όλης δεξιοτεχνίας του Δημήτρη Χουλιαράκη το γεγονός ότι όχι μόνο τιθάσευσε το εμπύρετο ιδίωμα του Σλοβάτσκι, ο οποίος δεν πρόλαβε να δει την πατρίδα του να ακυρώνει τον τριπλό τυραννικό ζυγό Ρώσων, Αυστριακών και Πρώσων, αλλά και το ότι υπομνημάτισε επιμελώς την ολιγοήμερη, σημαίνουσα όμως επαφή του με τον πνευματικό πατέρα του εμβληματικού Λάμπρου.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/02/2007