Έρευνα για τη φύση και τις αιτίες του πλούτου των εθνών

«Η λέξη ΑΞΙΑ έχει δύο διαφορετικές σημασίες και μερικές φορές εκφράζει τη χρησιμότητα κάποιου συγκεκριμένου αντικειμένου και κάποιες άλλες τη δυνατότητα αγοράς άλλων αγαθών την οποία επιτρέπει η κατοχή αυτού του αντικειμένου. Η πρώτη θα μπορούσε να ονομαστεί «αξία χρήσης» και η δεύτερη «αξία ανταλλαγής»[...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Με τον Πλούτο των Εθνών του Ανταμ Σμιθ, για πρώτη φορά τίθεται ως αυτόνομη η οικονομική επιστήμη. Θα πρέπει να διακρίνει κανείς στο κείμενο αυτό τη λειτουργία μιας θεμελίωσης, με την οποία κατέστη δυνατός ένας καινούργιος τρόπος να αντιμετωπίζουμε τον κόσμο.

Ο Ανταμ Σμιθ γεννήθηκε το 1723 στη Σκωτία. Το 1751 εκλέχθηκε καθηγητής Ηθικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης. Το 1759 εξέδωσε την πραγματεία του Η θεωρία των ηθικών συναισθημάτων, η οποία του απέφερε την κατ' αρχήν φήμη του. Ομως ήδη από το 1760 ασχολήθηκε (όπως ο φίλος του φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιουμ) με τη μελέτη των οικονομικών προβλημάτων και της πολιτικής οικονομίας. Το 1764 παραιτήθηκε από την καθηγητική έδρα του προκειμένου να καλλιεργήσει αυτό το δεύτερο αντικείμενο όπου επικεντρώθηκε τελικά το ενδιαφέρον του. Από το 1766 απομονώθηκε στη Σκωτία όπου συνέγραψε το ανά χείρας έργο του, το οποίο εκδόθηκε το 1776.

Η μελέτη του γνώρισε τεράστια επιτυχία, η οποία οφείλεται και στην ποιότητα της θεωρητικής της γενίκευσης, αλλά και σε πολιτικούς λόγους, καθ' όσον χρησιμοποιεί τη θεωρητική ανάλυση για να υπερασπίσει την ιδέα του ελεύθερου εμπορίου και τοποθετείται ως προς τη μεγάλη διαμάχη γύρω από την κυρίαρχη, την εποχή εκείνη, μερκαντιλιστική πολιτική, που είχε οξυνθεί από τα μέσα του 18ου αιώνα.

Στο έργο του, αφιερώνει τα τρία τελευταία κεφάλαια σε ζητήματα οικονομικής πολιτικής, ενώ κυρίως στα δύο πρώτα αναπτύσσει την οικονομική θεωρία του.

Ωστόσο και τα τρία τελευταία βιβλία έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον και είναι κρίμα που στην παρούσα, όπως και σε προηγούμενη έκδοση του έργου του Ανταμ Σμιθ στα ελληνικά, έχουν παραλειφθεί.

Η μεγαλύτερη ίσως συμβολή του Ανταμ Σμιθ στην πολιτική οικονομία είναι ότι απεκάλυψε πρώτος αυτός την ουσία της αξίας, την οποία διακρίνει σε αξία εργασίας και αξία χρήσεως. Στον Ανταμ Σμιθ η προβληματική του φυσικού συστήματος που αναπτύσσει μέσω της έννοιας της «φυσικής τιμής» δεν αποκόπτεται από την προβληματική της αξίας εργασίας, αλλά εισάγει τα θεωρητικά εκείνα στοιχεία «που επιτρέπουν την προσέγγιση της προβληματικής αυτής σε σύγχρονες κοινωνίες με αναφορά σε δύο σημαντικές διαστάσεις τους: στην εξάρτηση της συγκρότησης και εξέλιξης οικονομικών μεγεθών από την ανάπτυξη του καταμερισμού εργασίας και στο ρυθμιστικό ρόλο της πολιτικής», όπως αναφέρει ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης. Η θεωρία του «φυσικού συστήματος» ανατρέχει σε μια ιδέα φυσικού δικαίου που αποδεικνύεται ότι είναι «παρεμβατική» στο βαθμό που είναι πολιτική θεωρία και θέτει το πρόβλημα της αξίας της εργασίας όχι ως πρόβλημα μέτρησης αξιών, αλά ως αξιολογικό πρόβλημα των ορθών και δίκαιων σχέσεων κατά την αναπαραγωγή της κοινωνίας.

Η εξήγηση του ανταγωνισμού στον Πλούτο των εθνών συμπίπτει με τη δικαιολόγησή του. Με το να παρεμβαίνει η κυβέρνηση κατά των μονοπωλιακών συνεννοήσεων των επιχειρηματιών αποκαθιστά «φυσικές σχέσεις», με αποτέλεσμα τα εργαζόμενα μέλη της κοινωνίας να μπορούν να αποκτήσουν (ιδιοποιηθούν) το προϊόν τους, υπό όρους αντιστοιχίας με την ιστορικά επιτευχθείσα από την κοινωνία δυνατότητα παραγωγής και ικανοποιεί έτσι ένα κριτήριο δίκαιης ιδιοποίησης.

Ακριβώς τις παραπάνω αξιακές βάσεις της κλασικής θεωρίας της αξίας επιχείρησαν να θέσουν υπό αμφισβήτηση θεωρητικοί των κοινωνικών επιστημών και ιδιαίτερα στο πεδίο της οικονομικής επιστήμης ο C. Menger. Ο Menger υποστηρίζει ότι ο «πραγματισμός» του Ανταμ Σμιθ οδηγεί στο σοσιαλισμό. Στην κατεύθυνση του αξιολογικού σχετικισμού, από την άλλη, των επιγόνων του Μαξ Βέμπερ, ο G. Myrdal επιχείρησε να ανακατασκευάσει την αξιολογική βάση της σμιθιανής θεωρίας της αξίας για να την υπονομεύσει ως μεθοδολογικά ασύστατη. Το δίλημμα της διπλής προσέγγισης της αξίας, όπως συναντάται στο έργο του συγγραφέα, επανατίθεται και στη μαρξική διαλεκτική και μάλιστα με ρητή αναφορά στο έργο του.

Σήμερα, τα μεθοδολογικά προβλήματα αξιολογικής συγκρότησης των κοινωνικών επιστημών γίνονται ιδιαίτερα επίκαιρα λόγω της κατάρρευσης του υπαρκτού σοσιαλισμού αλλά και των αντιδράσεων στις εν λόγω εξελίξεις από την πλευρά των μη κριτικών «υποστηρικτών» του Ανταμ Σμιθ, για τους οποίους αυτές «αποδεικνύουν» ότι η αγορά και μόνον είναι ικανή να ξεπερνά κάθε κοινωνική κρίση.

Το φυσικοδικαιικό πλαίσιο όμως, όπου αναπτύσσεται η προβληματική του Ανταμ Σμιθ, η οποία τον εντάσσει στην παράδοση του παλαιότερου φιλελευθερισμού (Λοκ), τη στρέφει κατά του μειωμένου «φιλελευθερισμού» του ελάχιστου κράτους (Norick), της απροσδιοριστίας των οικονομικών μεγεθών (Hayek) κ.λπ. Και από σοσιαλιστική πλευρά μπορούν να γίνουν αποδεκτές οι θέσεις του κλασικού φιλελευθερισμού, με την επίγνωση ότι η άρση όλων των ανισοτήτων θεμελιώνεται μέσα από τη διαμόρφωση της κριτικής δημοσιότητας και της διευρυμένης πολιτικής ζωής και όχι με τον περιορισμό τους.

Στο γερμανικό χώρο υφίσταται το «πρόβλημα Ανταμ Σμιθ», το οποίο αναφέρεται στη σχέση της ηθικής θεμελίωσης της Θεωρίας των ηθικών συναισθημάτων προς την πολιτική οικονομία του Πλούτου των εθνών. Ισως αποτελεί απάντηση στο ερώτημα «το γεγονός ότι ο Ανταμ Σμιθ εισάγει με τις βασικές του εργασίες ένα είδος μεθοδολογικών "τύπων" της πολιτικο-οικονομικής και της ηθικο-πρακτικής δράσης και διερευνά τις εσωτερικές σχέσεις μεταξύ τους», όπως αναφέρει ο Κοσμάς Ψυχοπαίδης. «Θα πρέπει να αναγνωρίσουμε στον Σμιθ τη συνοχή στο έργο του, η οποία αμφισβητείται συχνά... Η ηθική του φιλοσοφία όχι μόνο δεν είναι υποδεέστερη, αλλά υποδεικνύει στην πολιτική οικονομία την πύλη που οδηγεί στην πηγή της ορθολογικότητας... Στον Σμιθ, το οικονομικό στοιχείο αποκτά τη δυναμική του από τη φιλοσοφία της πρακτικής: η σκέψη της πρακτικής επιτρέπει να οικοδομηθεί η κανονικότητα, χωρίς να απαιτείται εκ των προτέρων μία τάξη, η οποία δεν θα μπορούσε να παράσχει παρά μόνον την προϋπόθεση του οικοδομήματος, αλλά όχι και την κατασκευή του», όπως γράφει ο Ζαν Ματιό, που στο έργο του Ανταμ Σμιθ, φιλοσοφία και οικονομία διερευνά ακριβώς αυτό το πρόβλημα. Κλείνοντας αυτό το άρθρο, θα θέλαμε να αναφέρουμε ότι οφείλει πολλά στο σύγγραμμα του Κοσμά Ψυχοπαίδη Κανόνες και αντινομίες στην πολιτική και ειδικά στα κεφάλαια για τον Ανταμ Σμιθ, καθώς και στις σχετικές αναφορές στο περιοδικό «Αξιολογικά».



ΕΡΗ ΚΑΣΙΜΗ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/09/2001