Μάτια ερμητικά κλειστά

Ονειρεμένη ιστορία: Το κλασικό μυθιστόρημα του Αρθουρ Σνίτζλερ
ΚΡΙΤΙΚΗ




Η ταινία «Μάτια ερμητικά κλειστά» μπορεί να διακρίνεται από το μοναδικό σκηνοθετικό ύφος του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, την ίδια ώρα όμως το σενάριό της ακολουθεί κατά γράμμα ­ ή σχεδόν κατά γράμμα ­ το πρωτότυπο υλικό στο οποίο βασίστηκε. Για την ακρίβεια, είναι αξιοσημείωτο το πόσο ευλαβικά πιστοί στο μυθιστόρημα «Traumnovelle» του Αρτουρ Σνίτσλερ παρέμειναν ο Κιούμπρικ και ο σεναριογράφος του Φρέντερικ Ράφαελ (μυθιστόρημα και σενάριο κυκλοφορούν ενιαία με τον τίτλο «Μάτια ερμητικά κλειστά» από την Εμπειρία Εκδοτική).

Η αναπόφευκτη σύγκριση μυθιστορήματος και ταινίας θα πρέπει πάντως να γίνει με το εξής δεδομένο: ανέκαθεν ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ υπήρξε σκηνοθέτης που αντλούσε ιδέες από σημαντικά (πολύ, λίγο δεν έχει σημασία) έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Ήταν ένας σχολαστικός αναγνώστης κειμένων και χάρη στην παροιμιώδη αποστασιοποίησή του ως κινηματογραφιστής κατηγορήθηκε, λανθασμένα, ως μισάνθρωπος. Το πυκνογραμμένο, όχι ιδιαίτερα μεγάλο, μυθιστόρημα του Σνίτσλερ, συγγραφέα, φυσικού επιστήμονα και φίλου του Σίγκμουντ Φρόιντ, εκδόθηκε το 1926 και είναι μια ακτινογραφία του υποσυνειδήτου σε μαύρο φόντο: με αφετηρία την ερωτική φαντασίωση με έναν ξένο που μια γυναίκα εξομολογείται στον σύζυγό της. Ο Σνίτσλερ εξωτερικεύει ανομολόγητα συναισθήματα και πάθη, αναλύοντας εξονυχιστικά καθημερινούς ανθρώπους με συμπλέγματα και αμφιβολίες.

Η ιστορία διαδραματίζεται στη Βιέννη, κάπου στις αρχές του αιώνα, και όσο για το θέμα προφανώς δεν έχει σύνορα στον χώρο και στον χρόνο, γι' αυτό άλλωστε και πείθει το ίδιο ως μυθιστόρημα και ως ταινία. Ο Κιούμπρικ επέλεξε να τοποθετήσει την ιστορία στη Νέα Υόρκη του τέλους του δικού μας αιώνα. Το ζεύγος Φρίντολιν και Αλμπερτιν είναι πλέον ο Γουίλιαμ και η Αλις Χάρτφορντ, δηλαδή οι Τομ Κρουζ και Νικόλ Κίντμαν. Κάποια άλλα ονόματα παραμένουν ίδια. Ο ήρωας φέρ' ειπείν που δίνει την πληροφορία στον Φρίντολιν/ Μπιλ για τη «βίλα των οργίων» λέγεται Νάιτινγκεϊλ (Αηδόνι) και στα δύο έργα.

Η πιο χαρακτηριστική παρέμβαση των σεναριογράφων ήταν ο εκπρόσωπος της νοσηρής άρχουσας τάξης, ο Βίκτορ Ζίγκλερ (Σίντνεϊ Πόλακ), στο σπίτι του οποίου γίνονται το πάρτι της αρχής και το «ξεκαθάρισμα» του τέλους· σκηνές που λείπουν από το μυθιστόρημα. Αυτή η «οργουελική» νότα μυστηρίου που αυθαιρέτως υιοθετείται από τον σκηνοθέτη συμβάλλει αποτελεσματικά στην όλη ατμόσφαιρα του νέου έργου.

Ο Κιούμπρικ μετέγραψε τους συγγραφείς Λάιονελ Γουάιτ στην «Κλοπή», Χάμφρεϊ Κομπ στο «Σταυροί στο μέτωπο», Χάουαρντ Φαστ στον «Σπάρτακο», Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ στη «Λολίτα», Πίτερ Τζορτζ στο «SOS Πεντάγωνο καλεί Μόσχα», Αρθουρ Σ. Κλαρκ στο «2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος», Αντονι Μπέρτζες στο «Κουρδιστό πορτοκάλι», Γουίλιαμ Μέικπις Θάκερι στο «Μπάρι Λίντον», Στίβεν Κινγκ στη «Λάμψη», Γκούσταβ Χάσφορντ στο «Μέταλ τζάκετ» και Αρτουρ Σνίτσλερ στο «Μάτια ερμητικά κλειστά». Η μετάφραση του μυθιστορήματος του Σνίτσλερ, αν και γενικά καλή, μοιάζει να μην έχει γίνει από τα γερμανικά. Αλλιώς δεν εξηγούνται λάθη όπως Αρθουρ αντί για Αρτουρ και Χόφμανσθαλ αντί για Χόφμανσταλ.

Ι. ΖΟΥΜΠΟΥΛΑΚΗΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-10-1999