Σταθερό πάθος

Αυτός είναι στρατευμένος σε μια επαναστατική ομάδα, είναι παράνομος, χωρίς αυταπάτες. Εκείνη είναι ξένη, λαμπρή δικηγόρος, πλούσια, όμορφη. Είκοσι και παραπάνω χρόνια τους χωρίζουν. Συνταυτισμένοι και αντίθετοι, συναντιούνται και δεν θα χωρίσουν πια. Το Σταθερό Πάθος είναι μαζί και η ιστορία τους. Το ημερολόγιο ενός έρωτα που ξεκίνησε μέσα στην ευτυχία και που έκτοτε δεν παρέκκλινε ποτέ από αυτήν. Όπως πάντοτε στον Σολλέρς, πρόκειται για κάτι παραπάνω από μια πλοκή, με τη μυθιστορημτική έννοια του όρου, μια ακολουθία συμβάντων ή καταστάσεων που είναι συναρμοσμένα έτσι, ώστε να εκδηλώνονται οι χαρακτήρες, «να αναδεύονται οι ψυχές έως τα μύχια τους», μια πλοκή με την ετυμολογική έννοια, μπερδέματα, σκευωρία, συνωμοσία, μηχανοραφία, μια πλοκή απέραντου πεδίου.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Το «Σταθερό πάθος» αποτελεί μια σύγχρονη εκδοχή του πειραματικού μυθιστορήματος, που συνδυάζει την ενσωμάτωση του στοχασμού και των ιδεολογικών αναζητήσεων του συγγραφέως, ξεδιπλώνοντας ταυτόχρονα μια ερωτική ιστορία με μια ιδιαίτερα αισθησιακή χρήση της γλώσσας. Ο «παραγνωρισμένος», σύμφωνα με το μεταφραστή, Φιλίπ Σολέρς, σύγχρονος μεγάλων στοχαστών, όπως Γκι Ντεμπόρ, Μισέλ Φουκό, Ντεριντά, ιδρυτής του Tel Quel, πρωτοποριακού περιοδικού, που σημάδεψε τη σύγχρονη διανόηση, στο «Σταθερό πάθος» αφηγείται μυθιστορηματικά το πάθος που διέπει την ίδια τη ζωή τού συγγραφέα: τη συγχρονισμένη αλληλεπίδραση γραφής και ζωής, την αναπόφευκτη σχέση τους και την αλληλοτροφοδότησή τους.

Στην ιστορία του ένας νεαρός παράνομος επαναστάτης, έτοιμος να τερματίσει μια δίχως νόημα ζωή, συναντάει την Ντόρα, μια γυναίκα είκοσι χρόνια μεγαλύτερη του και μέσα από αυτή τη σχέση γνωρίζει έναν έρωτα με συνεχείς κορυφώσεις. Μέσα από τη μαγική αλχημεία που δημιουργείται μεταξύ τους, μαθαίνουν τους τρόπους της πλήρους αποδοχής του άλλου, εμπειρία που έρχεται σε αντίθεση με τα δόγματα που κυριαρχούν στη Δύση και που προβάλλουν την εξουσία του θανάτου, του κακού, της «καταναγκαστικής θλίψης» και του ψεύτικου συναισθήματος. Ο ήρωας του Σολέρς θέλει να αποδείξει πως ο έρωτας δεν είναι προσωρινός και περαστικός, πως η παντοτινή κατοχή του είναι δυνατή, έρωτας χωρίς ζήλιες και μνησικακίες και την αναπόφευκτη κόπωση. Ο συγγραφέας ισχυρίζεται πως «η ζωή της επιθυμίας δεν έχει λόγους να γερνάει», το πάθος δεν ακολουθείται απαραίτητα από τη φθορά, ο έρωτας δεν συντροφεύεται από τον αφανισμό του, αντιθέτως, μπορεί να κρατηθεί αναλλοίωτος, καθώς η μυθολογία της παρακμής του είναι όπως και όλα τα άλλα θέσφατα (ηλικία, χρόνος, φθορά), κατασκευές του πολιτισμού μας.

ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ,
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην εισαγωγή του ο Κώστας Κατσουλάρης, που μετέφρασε με δεξιοτεχνία το απαιτητικό κείμενο του Φιλίπ Σολέρς, αναρωτιέται, νομίζω εντελώς περιττά, γιατί ο μοντερνικός αυτός Γάλλος συγγραφέας δεν είχε μεταφραστεί μέχρι σήμερα παρ' ημίν και, επιπροσθέτως, γιατί είχε παραμεριστεί, κατά κάποιο τρόπο, από τη γαλλική λογοτεχνική αγορά. Αν και ο Κώστας Κατσουλάρης διστακτικά προσεγγίζει μία απάντηση, δεν καταλήγει αποκλειστικά σ' αυτήν: στο ότι, δηλαδή, ο μοντερνισμός είναι εδώ και χρόνια ο αντίποδας των παντοειδών ρεαλιστικών αναπαραστάσεων, που κολακεύουν και συντηρούν το μαζικό αποδέκτη μέσα σε ένα καταναλωτικό πλαίσιο αξιών.

Είναι, δυστυχώς, αλήθεια ότι ο αλωμένος από την εύπεπτη τροφή, που του προσφέρει η πολιτιστική βιομηχανία των ημερών, μέσος αναγνώστης δεν είναι σε θέση να παρακολουθήσει άνετα ένα μυθιστόρημα, όπως του Σολέρς, όταν αυτό περιφρονεί την πλοκή, με την κλασική έννοια του όρου. Ο ίδιος ο συγγραφέας αυτοσυστήνει τη γραφή του μέσ' από τις σελίδες του βιβλίου του πολύ ευσύνοπτα: το μότο του παρόντος άρθρου το αποδεικνύει πιστεύω. Έχουμε να κάνουμε με ένα κείμενο που θέλει να συνεχίζει, σύμφωνα με μια ανανεωμένη «αντιμυθιστορηματική» οπτική, τον ελεύθερο συνειρμό και να μη γίνεται δέσμιο μιας παραδοσιακής αφήγησης η οποία θα τηρεί κατά γράμμα τον αριστοτελικό ορισμό περί ποιητικής. Όχι ότι ο Σολέρς σε ένα πρώτο επίπεδο απαρνείται την «ιστορία»: μόνο που ο μύθος που «αφηγείται» είναι υποτυπώδης, στο εσωτερικό του δεν σημειώνονται ρήξεις. Όλα εσωτερικεύονται και περνούν μέσα από τη διανοητική και συναισθηματική επεξεργασία του υποκειμένου, το οποίο χρησιμοποιεί ένα ευρύτατο πεδίο πολιτισμικών αναφορών.

Ο μοντερνισμός του Σολέρς έρχεται να συναντήσει, ώς ένα σημείο (ίσως πιο ρηξικέλευθα), το σύγχρονο μεταμοντερνισμό, πλαισιώνοντας την προσπάθεια μιας λογοτεχνικής άποψης που επιζητεί την ενεργό ψυχοδιανοητική μας συμμετοχή και όχι την παθητική μας στάση. Και, όμως, αυτή την τελευταία φαίνεται να πριμοδοτεί μερίδα κριτικών, εδώ κι αλλού, συνηγορώντας υπέρ της μυθιστορηματικής πλοκής και μόνον, αναγορεύοντάς την ως το πιο αποτελεσματικό συστατικό του πεζού λόγου. Ακούγοντας αυτά και άλλα ο Σολέρς δεν μπορεί να μην είναι δηκτικός στο βιβλίο του και να μην βάλλει εναντίον των πάσης φύσεως ηθογραφικών αναπαραστάσεων, οι οποίες (και) στο χώρο της δικής μας λογοτεχνικής πραγματικότητας ζουν, βασιλεύουν και επιβραβεύονται.

Ο συγγραφέας του «Σταθερού πάθους» (γεννημένος το 1936) είναι μια ισχυρή προσωπικότητα των γαλλικών γραμμάτων, παρά τις επιθέσεις αμφισβήτησης που έχει δεχτεί από την εποχή του '60, όταν εμφανίσθηκε στη λογοτεχνική σκηνή με τα νεωτερικά μυθιστορήματά του και τα φλερτ του προς το «αντιμυθιστόρημα» (των Γκριγέ, Σαρότ, Σιμόν) τις «καταστασιακές» ιδέες του Γκι Ντεμπόρ κ.λπ. Στα πρωτοποριακά του περιοδικά (Tel Quel, που διέκοψε την κυκλοφορία του το 1983, και L' infini, που συνεχίζει την έκδοσή του) φιλοξενήθηκαν αιρετικές φωνές της δημιουργικής, δοκιμιακής και φιλοσοφικής γραφής. Ο Μπαρτ, ο Λακάν, ο Φουκό ή ο Ντεριντά είναι μερικές απ' αυτές.

Το μυθιστόρημα του Σολέρς «ανοίγει» παρουσιάζοντας τον ήρωα-αφηγητή στα πρόθυρα της αυτοκτονίας: το πρόσωπο αυτό είναι ένας νεαρός συγγραφέας, μέλος μιας φθίνουσας μαοϊκής ομάδας, θαυμαστής του ταοϊσμού, που ζει πολύ ελεύθερα και αντισυμβατικά. Αντιδρώντας στη «μη ύπαρξη» διώχνει την ιδέα του θανάτου και στην πορεία του συναντά μία μεγαλύτερή του, εύπορη δικηγόρο, με την οποία συνδέεται ερωτικά. Η σχέση αυτή είναι το κέντρο της «μυθοπλασίας». Καλύτερα: η «ιδέα» αυτής της σχέσης. Διότι πέρα από το πραγματικό υπόβαθρό της, που διαπερνάται από ένα αληθινό πάθος, την οντότητά της οφείλει στον παράξενο και δαιδαλώδη αίνο του ερωτευμένου αφηγητή προς το φαινομενικά οξύμωρο σχήμα: σταθερότητα και πάθος. Με αίτημα μια αληθινή ελευθερία κινήσεων διανοητικών και σωματικών που θέλουν δύο ιδανικοί εταίροι σε μια συναισθηματική σχέση, το ζευγάρι ταξιδεύει σε μια εσωτερική και εξωτερική περιπέτεια ταυτισμένη με αυτή της γραφής.

Όντως η γραφή μοιάζει, εν προκειμένω, με ένα παιχνίδι συνεχών μετατοπίσεων, ανοιχτών επιλογών στο θεματικό ορίζοντα. Οι ερωτευμένοι αλλάζουν συνέχεια εικόνες μεταβαίνοντας σε όλα σχεδόν τα σημεία του πλανήτη. Το ίδιο και η γραφή: υπηρετεί μια απέραντη ποικιλία «σημείων», που δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να δημιουργούν έναν ευφρόσυνο πλουραλισμό διανοητικών γυμνασμάτων. Χρειάζεσαι, οπωσδήποτε, ένα μολύβι να υπογραμμίζεις κάθε τόσο τους ευχάριστους αφορισμούς, τις εύστροφες παρατηρήσεις, τα γνωμικά ή τα παντοειδή διακειμενικά παιχνίδια, που κατά τρόπο λίαν απολαυστικό χτίζουν το πολύχρωμο και πολύσημο σκηνικό της «δράσης». Μέσα από τη νευρώδη, εξακτινωμένη σε πλείστες όσες κατευθύνσεις του επιστητού ματιά του συγγραφέα, η ιστορία υποκαθίσταται, θα έλεγε κανείς, από την πνευματικότητά της... αυτοπροσώπως, από την άυλη περσόνα της. Έχεις την αίσθηση ότι το νόημα της σχέσης των δυο προσώπων φιλτράρεται και εξαγνίζεται μέσα από δεκάδες άλλα νοήματα, που συγκλίνουν σχηματίζοντας μία κοινή κοίτη με ποικιλίες αποχρώσεων και παράδοξες συνθέσεις.

Αυτή η «πανσπερμία» νοημάτων, ωστόσο, δημιουργεί μία και μοναδική «Οδό», καταλήγει ο συγγραφέας μας. Καίτοι ένα από τα αγαπημένα του κείμενα το κινεζικό «Το Βιβλίο της Οδού και της Αρετής» γράφει ότι «Η αληθινή Οδός δεν είναι η ίδια πάντα Οδός, οι αληθινές Αρχές δεν είναι οι ίδιες πάντα Αρχές», ο Σολέρς αναρωτιέται και προβληματίζεται, δίνοντας το στίγμα της γραφής και του ήθους του: «Είναι ορθό να σκεφτόμαστε ότι η Οδός (το Τάο) είναι ποικίλη, ευμετάβλητη, ασταθής; Αν ήταν έτσι δεν θα υπήρχε λόγος να ονομάζεται Οδός. Τα πράγματα και τα φαινόμενα μεταμορφώνονται, γίνονται τα αντίθετά τους, επιστρέφουν αλλαγμένα, μα αυτό που κάνει τα πράγματα να είναι πράγματα δεν είναι πράγμα το ίδιο, κι ωστόσο παραμένει σταθερό. Λέω σταθερό πάθος, διότι μου αρέσει πάντα ν' αλλάζω, να κινούμαι, να πηγαίνω κόντρα στον εαυτό μου, να προχωρώ, να οπισθοχωρώ, να προοδεύω, να εξελίσσομαι, να εκτρέπομαι, να αποδυναμώνομαι, να παχαίνω, ν' αδυνατίζω, να γερνώ, να ξανανιώνω, να σταματώ, να φεύγω και πάλι, έτσι που στη ζωή μου δεν ακολούθησα παρά τούτη την παθιασμένη σταθερά».

Η πολιτισμική «βιβλιοθήκη» από την οποία δανείζεται με ευφυΐα, λεπτό γούστο, ειρωνεία και σαρκασμό ο Σολέρς είναι ευρύτατη: κυριαρχεί, πάντως, η κινεζική φιλοσοφία. Με τη λεπτότητά της και το αφρώδες της γαλατικής ρηματικής προκύπτει ένα κοκτέιλ εξαιρετικής γεύσης. Η λογοτεχνική διακειμενικότητα εισφέρει με τη σειρά της σ' αυτό το υπέροχο μωσαϊκό. Ο Σολέρς δεν χάνει ευκαιρία με καυστικότητα να κριτικάρει τη mainstream λογοτεχνία ή και άλλες εκδοχές δημαγωγικής γραφής.

Αυτό εντέλει το παραληρηματικό βιβλίο προέρχεται από έναν συγγραφέα τον οποίο ο γράφων θεωρεί σπουδαίο. Δεν ξέρω πόσο θεωρεί ο ίδιος ο Σολέρς τον εαυτό του σημαίνοντα και αν όπως όλοι οι αξιόλογοι φαντάζεται, για να θυμηθούμε τον Νίτσε (που ο Σολέρς τσιτάρει), ότι ξεσηκώνει το φθόνο των μετριοτήτων ενώ στην πραγματικότητα θεωρείται από τις τελευταίες ως κάτι περιττό. Μπορώ, όμως, να σκεφθώ ότι σύμπασα την κοινότητα των νεονατουραλιστών, νεοηθογράφων δεν θα την πείραζε εάν εξέλιπε...

ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/12/2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πρόκειται για ένα σε μεγάλο βαθμό αυτοβιογραφικό κείμενο που, παρά την ισχυρή σύνθεση όλων των στοιχείων του, δύσκολα χαρακτηρίζεται ως μυθιστόρημα. Μάλλον πρόκειται για μια κατάθεση ζωής, σκέψης και τέχνης. Η «ελεύθερη» ερωτική σχέση που αρχίζει στη δεκαετία του '60 ανάμεσα σ' έναν νέο συγγραφέα και μια ποιήτρια περίπου 20 χρόνια μεγαλύτερή του είναι πραγματική και συνεχίζεται ως τώρα, αν και στο βιβλίο εκείνη παρουσιάζεται ως δικηγόρος.

«Το πραγματικό πάθος» λέει ο Σολλέρς «είναι χαλαρότητα κι ανάπαυση, ευκολία να διακόπτεις, να σιωπάς, να κοιμάσαι, να εξαφανίζεσαι. Διακριτικότητα και γαλήνη». Η αντρική άποψη. Η γυναικεία; «Ολα γίνονται με πολλή οδύνη» λέει η Κρίστεβα, σύζυγος του Σολλέρς σε κάποια συνέντευξη.

Πολλές σκέψεις και δραστηριότητες του Σολλέρς καταγράφονται με φαινομενικά κύριο μοτίβο αυτή την ερωτική σχέση. Ωστόσο ο τίτλος, όταν αναφέρεται, δεν παραπέμπει στον έρωτα ακριβώς: «Η Επανάσταση είναι ένα δράμα που διαρκώς αλλάζει, ένα σταθερό πάθος, μια ερωτική ιστορία που δεν είναι ποτέ αυτό που νομίζουμε». Και αλλού, σε σχέση με τη σοφία της αρχαίας Κίνας, η οποία επίσης διατρέχει όλο το βιβλίο, κυρίως σε αντιπαράθεση με τον εξωφρενικό πια πολιτισμό μας: «Τα πράγματα και τα φαινόμενα μεταμορφώνονται, γίνονται τα αντίθετά τους, επιστρέφουν αλλαγμένα, μα αυτό που κάνει τα πράγματα να είναι πράγματα δεν είναι πράγμα το ίδιο, κι ωστόσο παραμένει σταθερό. Λέω Σταθερό Πάθος διότι μου άρεσε πάντα ν' αλλάζω».

Γόνος μεγαλοαστικής οικογένειας, ο Σολλέρς γεννήθηκε στο Μπορντό το 1936. Ηδη για την Παράδοξη Μοναξιά (1958) υμνήθηκε από τον Μωριάκ και τον Αραγκόν. Ωστόσο ποτέ δεν ανήκε ακριβώς στο σώμα της γαλλικής διανόησης. Φίλος και μέλος της ανατρεπτικής οργάνωσης του Γκυ Ντεμπόρ ζει έντονα τα γεγονότα του '68, αν και δεν λέει πολλά γι' αυτά, προσπερνώντας τα με λίγα λόγια απογοήτευσης στο τέλος. Το Σταθερό Πάθος με τον παιγνιώδη σαρκαστικό, αλλά και συχνά υβριστικό του τόνο στρέφεται προς τη χαρά, τελικά προς τον χαρούμενο μηδενισμό του Νίτσε, ο οποίος συχνά αναφέρεται επίσης.

Τρία είναι τα βασικά μοτίβα του βιβλίου: ο έρωτας, η αρχαία Κίνα και η επανάσταση εναντίον του σύγχρονου πολιτισμού. Γεννημένος επαναστάτης, ο Σολλέρς δεν αφήνει σχεδόν τίποτε που να μην το παρουσιάσει στις γελοίες του διαστάσεις: «Πάει ήδη καιρός πολύς που η κοινωνική ύπαρξη μοιάζει με κακή τηλεοπτική σειρά...». Και: «... όλος ο κόσμος πιστεύει με όλη του τη δύναμη στην Κοινωνία. Ακόμη και οι πιο προχωρημένοι άνθρωποι συντηρούν τούτη τη μεταφυσική. Τι να κάνουμε για να τους αγνοήσουμε;»

Η Παγκοσμιοποίηση απαιτεί παγκόσμια σάτιρα: Ευρώπη, Αμερική, αλλά και άλλες δυνάμεις διακωμωδούνται. Οι θρησκείες θεωρούνται παραπλανητικές θρησκείες θανάτου: «Κανείς τους, και πολύ περισσότερο καμιά τους, δεν αποδέχονται με όλη τους την καρδιά την επιστημονική αλήθεια. Η ιδέα ότι το είδος στο οποίο ανήκουν αποτελεί την παροδική συνέπεια ενός κοσμικού ατυχήματος το οποίο θα μπορούσε κάλλιστα και να μην είχε συμβεί, τους φαντάζει παράλογη, απίθανη». Ωστόσο λέει «το κοσμικό ατύχημα εμένα μου αρέσει, ενισχύει την εξαιρετικότητα ενός Μπαχ ή ενός Τσουάνγκ-τσε μέσα στη γενικότερη γαλαξιακή σούπα».

Κάπου υπάρχει μια αντίφαση: «Είμαστε σε πόλεμο, ναι, αλλά ενάντια σε αυτή τη δύναμη καταστροφής και μίσους... Ας συνεχίσουμε λοιπόν: ας είμαστε ευέλικτοι, ας προσαρμοστούμε στις καταστάσεις». Πώς συνδυάζεται ο πόλεμος με την προσαρμογή που βασικά εμπνέει το Τάο; Κάπου η κινεζική σοφία με τη γροθιά προς όλα σχεδόν τα πράγματα - στάση που εκφράζει τις απόψεις του Σολλέρς - δεν πάνε μαζί. Ισως οι καταστροφές που προκάλεσε εκείνος θα έπρεπε να του συγχωρηθούν: έγιναν για να φτάσει ως εδώ, σε αυτό το έργο, που παράδοξα τον συμφιλίωσε με τους γάλλους ομοτέχνους του και σημειώνει μεγάλη επιτυχία στη Γαλλία. «Αποφασίσαμε να μην περιμένουμε να πάρουμε το Νομπέλ για να βαλθούμε να γράψουμε σαν δυναμίτης». Ας μη γίνει κάποιο λάθος, λοιπόν: το βιβλίο αυτό είναι επικίνδυνα υπονομευτικό. Αντιπροσωπεύει την επανάσταση που για πρώτη φορά ανήκει στους μεγαλύτερους.

Ενα επιβλητικό βιβλίο στην καλύτερη ελληνική μετάφραση που έχω δει, καθώς ο Κατσουλάρης ευέλικτα χειρίζεται όλον τον πλούτο της σύγχρονης γλώσσας μας, αποδίδοντας τις εκπληκτικές συλλήψεις και τους διαφορετικούς τόνους γραφής του Σολλέρς.

Η κυρία Νανά Ησαΐα είναι συγγραφέας. Από τις εκδόσεις Κέδρος κυκλοφορεί το μυθιστόρημά της «Μια ερωτική σχέση παραλλαγή μιας άλλης».



ΝΑΝΑ ΗΣΑΪΑ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 04-05-2002