0
Your Καλαθι
Αμέρικα
Περιγραφή
Στα 1876, στο απόγειο της δόξας της, η πολωνή ηθοποιός Μαριάννα Ζαλένσκα αποφασίζει να εγκαταλείψει την Ευρώπη, τη χώρα και το επάγγελμά της, για να κάνει μια καινούργια αρχή στην αμερικανική ήπειρο, σ' έναν κυριολεκτικά Νέο Κόσμο, ακολουθούμενη από φίλους και τη οικογένειά της.
Με μια έντονη ανάγκη επαναπροσδιορισμού και αυτογνωσίας, η ιδεαλίστρια ηρωίδα της Σόνταγκ θέλει να δημιουργήσει μια ουτοπική κοινότητα κοντά στη φύση, να ζήσει την απόλυτη ελευθερία που υπόσχονται οι παρθένες εκτάσεις της μυθικής, τότε, Καλιφόρνιας. Το εγχείρημα πραγματοποιείται, αλλά γρήγορα αποτυγχάνει για να οδηγήσει την ντίβα σ' ένα διαφορετικό ταξίδι, αυτό της καθιέρωσής της στην αμερικανική θεατρική σκηνή των νεοσύστατων μητροπόλεων.
Βασισμένο εν πολλοίς στη ζωή της γνωστής Πολωνέζας ηθοποιού Μαριάννα Ζαλένσκα, το τελευταίο μυθιστόρημα της Σόνταγκ, που βραβεύτηκε με το National Book Award το 1999, παρακολουθεί αυτή την ταλαντούχα κυρία της σκηνής που πολλοί συνέκριναν με τη Σάρα Μπερνάρ, να εγκαταλείπει την πατρίδα της στα 1876 και να ταξιδεύει στην Καλιφόρνια σε αναζήτηση ενός ουτοπικού ιδεώδους. Πλάι στους φίλους και την οικογένειά της, η Μαριάννα θα προσπαθήσει, στο πλαίσιο μιας φουριερικής κοινότητας, να βιώσει την αγνότητα της φύσης, να αναμετρηθεί με την αχανή κενότητα της νέας ηπείρου, και κυρίως να ανακαλύψει ένα καινούργιο και, ίσως οριστικό, ρόλο. Η παρόρμηση που ωθεί τη Μαριάννα στην αυτοεξορία δεν είναι παρά η λαχτάρα να ζήσει χωρίς εκζήτηση· όμως και η Αμερική σημαδεύει τους ανθρώπους της, όπως ακριβώς οι καουμπόις τα ζώα τους -κι αν ο Νέος Κόσμος δημιουργεί την ψευδαίσθηση της ελευθερίας και του αυτοπροσδιορισμού, δύσκολα μπορεί να ξεφύγει κανείς από τον εαυτό του. Πόσο μάλλον, όταν οι συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι έποικοι στη νέα Εδέμ δεν είναι ιδανικές: η φαντασίωση της Αμερικής, ως απόδρασης και ριζοσπαστικής υπεραπλούστευσης, αντιπαρατίθεται αδιάκοπα σε μια πολύ πιο περίπλοκη πραγματικότητα. Η κοινότητα αποτυγχάνει και τα περισσότερα μέλη της επιστρέφουν στην Ευρώπη· η Μαριάννα μένει και θριαμβεύει ως Μαρίνα στην αμερικανική σκηνή. Χορταστικό, χυμώδες μυθιστόρημα γεμάτο εκπλήξεις, το «Αμέρικα» της Σόνταγκ είναι ένα βιβλίο στοχασμού για την αναζήτηση της αυτογνωσίας και την επανεπινόηση του εαυτού, για τη μοίρα του ιδεαλισμού, για τον Παλιό και το Νέο Κόσμο στο απόγειο του μοντερνισμού, για το αμερικανικό όνειρο, για την αντίθεση τέχνης και φύσης. Ταυτόχρονα είναι ένα γοητευτικό ταξίδι στο παρελθόν, δουλεμένο με ιλιγγιώδεις λεπτομέρειες, προϊόν μιας ερευνητικής, ιστορικά ενσυνείδητης φαντασίας.
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Το νέο μυθιστόρημα της Σούζαν Σόνταγκ (γενν. 1933) είναι μια τολμηρή ανάλυση γύρω από τη διαμόρφωση της αμερικανικής ταυτότητας και τη διαδικασία κωδικοποίησης του αμερικανικού «ιδεολογήματος». Βασισμένη σε υπαρκτά πρόσωπα, η ιστορία εκτυλίσσεται στα 1870, όταν η εθνική σταρ της Πολωνίας Μαριάνα Ζαλεζόφσκα αποφασίζει να εγκαταλείψει τη θεατρική σκηνή. Συνοδευόμενη από την οικογένειά της και μερικούς πιστούς φίλους μεταναστεύει στην Αμερική προκειμένου να ιδρύσει μια ουτοπική κοινότητα σύμφωνα με τις αρχές του Φουριέ. Το εγχείρημα πραγματοποιείται αλλά αποτυγχάνει. Η Μαριάνα, που στο μεταξύ έχει μετονομαστεί Μαρίνα Ζαλένσκα, ξεκινά μια νέα θεατρική καριέρα με σκοπό την καθιέρωσή της στις προτιμήσεις του υπερατλαντικού κοινού και ταυτόχρονα την κατάκτηση του αμερικανικού ονείρου.
Οπως και με τον Εραστή του ηφαιστείου (εκδόσεις Οδυσσέας, 1994), η Σόνταγκ επιλέγει το ιστορικό μυθιστόρημα για να ανακαλύψει, όπως η ίδια ισχυρίζεται, το παρόν μέσα από τη διερεύνηση του παρελθόντος. Επιπλέον, το είδος αυτό της παρέχει απεριόριστη ελευθερία να μιλήσει για την «προσωπική της ιστορία» σε αντίθεση με τον δοκιμιακό λόγο, όπου η συγγραφέας μένει σταθερά αποστασιοποιημένη.
Αυτό δεν σημαίνει ότι το Αμέρικα είναι μυθιστόρημα αυτοβιογραφικό. Βέβαια, πίσω από τη γοητευτική Μαρίνα με τα γκριζόξανθα μαλλιά, το αποφασιστικό βλέμμα, την ιλιγγιώδη ενεργητικότητα και την ακατάβλητη επιθυμία για «αυτοβελτίωση» εύκολα κανείς αναγνωρίζει τη γυναίκα Σόνταγκ. Αλλωστε η αφηγηματική παρουσίαση των χαρακτήρων μέσω της επιλεκτικής παντογνωσίας δίνει τη δυνατότητα στην αφηγήτρια-συγγραφέα να παρεμβάλει δικές της σκέψεις και προσωπικές αποκαλύψεις προτού παραχωρήσει περισσότερα προνόμια στους πρωταγωνιστές, οι οποίοι παρέχουν οι ίδιοι πληροφορίες για το τι σκέπτονται και πώς αισθάνονται καταφεύγοντας σε πολλαπλές αφηγηματικές τεχνικές, όπως επιστολές, ημερολογιακές σημειώσεις, μονόλογοι κτλ. Ετσι, στο πρώτο κεφάλαιο η αφηγήτρια-συγγραφέας εξομολογείται ότι παντρεύτηκε μικρή και σκιαγραφεί τον άντρα της όπως τον σχολαστικό, εγκεφαλικό πρωταγωνιστή του Middlemarch κ. Κάσομπον, ενώ η ίδια ταυτίζεται με τη νεαρή καταπιεσμένη σύζυγό του Δωροθέα στο γνωστό ρεαλιστικό μυθιστόρημα της Τζορτζ Ελιοτ.
Ωστόσο η υπεράσπιση της πραγματικότητας δεν συνεπάγεται την αποδοχή της ρεαλιστικής απεικόνισής της, καθώς έτσι αποκλείονται άλλοι εναλλακτικοί τρόποι προσέγγισης και αδρανοποιείται η φαντασία. Η επιστροφή της Σόνταγκ, με τα δύο τελευταία μυθιστορήματά της, σε ένα μιμητικό, αφηγηματικό λόγο μόνο επιφανειακά έρχεται σε αντίθεση με τη φορμαλιστική γραφή των δύο προηγούμενων μυθιστορημάτων της (Death Kit και The Benefactor), γραμμένα τη δεκαετία του '60 υπό την επίδραση του γαλλικού nouveau roman. Παρά την επίφαση της πιστής αναπαράστασης της πραγματικότητας, στο Αμέρικα η Σόνταγκ ανατρέπει τα a priori κριτήρια προσδιορισμού του τι συνθέτει ένα μυθιστόρημα, προεξοφλώντας την έκβαση της πλοκής και αμφισβητώντας το «ευτυχισμένο» τέλος. Αντιθέτως, τα ζητήματα που τίθενται είναι ανεξάντλητα και συμπεριλαμβάνουν μεταξύ άλλων τη διαμόρφωση εθνικής ταυτότητας (πολωνική - αμερικανική), τη σταδιακή αφομοίωση των μεταναστών από την αμερικανική κοινωνία, τη δόμηση και αποδόμηση της αμερικανικής ταυτότητας, την ιστορία του αμερικανικού θεάτρου το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, τη θέση της γυναίκας αυτή την εποχή, την αποτυχία των σοσιαλιστικών πειραμάτων και των ουτοπικών κοινωνιών, το νόημα της δραματουργικής τέχνης και τη σημασία του υποκριτικού ταλέντου ενός ηθοποιού.
Ντόρα Τσιμπούκη
ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-12-2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Η επιλογή της διήγησης μιας ιστορίας, καθώς και το χρονικό πλαίσιο και ο τόπος που τοποθετείται, είναι μια παράδοξη διαδικασία στην οποία συχνά εμπλέκονται στοιχεία της ζωής του συγγραφέως, όταν οι ομοιότητες που διακρίνει στον ήρωα ή στην ηρωίδα του μαζί με την παρόρμηση να ανακαλύψει περισσότερα γι' αυτούς τον ωθεί στη μυθιστορηματική ανάπλαση της ζωής τους. Οταν δε η διαδικασία αυτή δραματοποιείται, τότε πρόκειται για μια κατ' εξοχήν μεταμοντέρνα τακτική. Αυτόν τον τρόπο επιλέγει η Σούζαν Σόνταγκ, γνωστή κυρίως για τα καινοτομικά δοκίμιά της, για να μας εισαγάγει στο τελευταίο μυθιστόρημά της, φωτίζοντας με θεατρικότητα έναν έναν τους χαρακτήρες, ώστε να τονιστεί η κεντρική ηρωίδα της, τη ζωή της οποίας πρόκειται να αφηγηθεί, σημειώνοντας ταυτόχρονα τις ομοιότητες που έχει με εκείνη (καταγωγή, γάμος με μεγαλύτερο άντρα, παραμονή στην Αριζόνα και στην Καλιφόρνια). Οταν συναντάμε την αόριστη αφηγηματική φωνή για πρώτη φορά στην εντυπωσιακή εισαγωγή του μυθιστορήματος, περπατάει μέσα στη χειμωνιάτικη καταιγίδα και τρέμοντας γλιστράει στο εσωτερικό ενός ξενοδοχείου για να ζεσταθεί. Μετά συμβαίνει το εξής παράδοξο: Οι καλεσμένοι στην αίθουσα μιλούν μια γλώσσα που η ίδια δεν αναγνωρίζει, ο φωτισμός, αλλά και ο τρόπος που απευθύνονται ο ένας στον άλλον, είναι ανοίκειος και προσπαθεί να μαντέψει τους ρόλους, τις ηλικίες και τα επαγγέλματά τους. Ο τόπος και ο χρόνος είναι η Βαρσοβία το 1876, η οποία βρίσκεται κάτω από τη ρωσική κατοχή και η δεξίωση δίνεται προς τιμήν της κορυφαίας Πολωνής ηθοποιού, Μαριάννας Ζαλεζόφσκα. Η αφηγήτρια γνωρίζει όλες αυτές τις λεπτομέρειες γιατί, όπως μας αποκαλύπτει, έχει η ίδια επινοήσει τη σκηνή. Η ηθοποιός είναι ένα για πρόσωπο ιστορικό, που έζησε παρόμοιες περιπέτειες με αυτές που η συγγραφέας χρονογραφεί στο μυθιστόρημα, η οποία ομολογεί πως παρά τις προσπάθειές της να τοποθετήσει την ιστορία της κάπου στο Σεράγεβο, η φαντασία της την πρόδωσε και πήγε στη Βαρσοβία, κοντά στη γυναίκα που σαγηνεύει όσους την πλησιάζουν. Με τον ίδιο τρόπο σαγηνεύει και την αφηγήτρια, η οποία, αν και οφείλει να παραμείνει αμέτοχος παρατηρητής, αισθάνεται να έλκεται από την προσωπικότητά της, τόσο ώστε να γίνει ηρωίδα της και μέσα από αυτή, όπως ομολογεί, να εξερευνήσει και τα δικά της αισθήματα.
Το «ταξίδι στο παρελθόν» απαιτεί τις αναγκαίες αναπροσαρμογές, διαφορετική εκτίμηση της ηλικίας, της τάξης, των επαγγελμάτων, των ειδών οικιακής χρήσης, καθώς και την αποκωδικοποίηση των φιλοφρονήσεων και των ανώδυνων παλιομοδίτικων συζητήσεων.
Η ίδια αιτιολογεί την επιλογή της με μια σαφή δήλωση, που άπτεται των θεωριών για το μεταμοντέρνο μυθιστόρημα ως νοσταλγία: «Το παρελθόν είναι η μεγαλύτερη πατρίδα απ' όλες και υπάρχει ένας συγκεκριμένος λόγος για τον οποίο ενδίδει κανείς στην επιθυμία να τοποθετήσει τις ιστορίες του στα περασμένα: σχεδόν οτιδήποτε όμορφο βρίσκεται στο παρελθόν. Ισως αυτό να είναι μια αυταπάτη, μα αισθάνομαι νοσταλγία για κάθε εποχή που προηγείται της γέννησής μου». Ομως δεν μπορεί να αιτιολογήσει γιατί διηγείται αυτή την ιστορία και όχι κάποια άλλη: «Πρέπει να είναι σαν να ερωτεύεσαι», ομολογεί, και με το ρίγος της προσδοκίας αρχίζει να παρακολουθεί τη ζωή τους.
Αναφέρθηκα εκτενώς στην εναρκτήρια σκηνή γιατί αποτελεί μια ιδιαίτερα καινοτομική εισαγωγή. Στη συνέχεια, η αφηγήτρια με τα διλήμματά της και τις αναφορές στη δική της ζωή αποχωρεί, αφήνοντας τους χαρακτήρες να δράσουν. Η τριανταπεντάχρονη ηρωίδα της διαθέτει την αύρα της μεγάλης ντίβας, αδύναμη γιατί είχε πρόσφατα προσβληφθεί από τύφο και αγανακτισμένη από τις ταπεινώσεις που υφίσταται η χώρα της από τη ρωσική κυριαρχία, ανησυχεί γιατί αισθάνεται πως χάνει το πάθος της για το θέατρο και αποφασίζει να εγκαταλείψει την καριέρα της και να αναχωρήσει για την Αμερική, πείθοντας μια ολόκληρη ομάδα από αφοσιωμένους φίλους, το σεξουαλικά ουδέτερο σύζυγό της, το νεαρό γιο της και τον Ρίτσαρντ, έναν ερωτευμένο εν δυνάμει συγγραφέα, να ακολουθήσουν το αόριστο σχέδιό της για μια ταπεινή, αλλά ουσιαστική ζωή στη Νέα Ηπειρο, όπου πλήθος απογοητευμένων Ευρωπαίων απόθεσαν τις ελπίδες τους. Η ομάδα εμπνέεται από τις δημοφιλείς ιδέες του Φουριέ, αλλά κυρίως από την επιθυμία της κουρασμένης ηθοποιού να απαλλαγεί από την ηθοποιία και να αναλάβει καινούργιους ρόλους, να πάψει να «είναι όμηρος αυτού που είχε γίνει» και να ανακαλύψει τις κρυμμένες δυνατότητές της, που στην ασφάλεια της χώρας της δεν μπορούν να εκφραστούν.
Ο Νέος Κόσμος
Στην Αμερική «είσαι αυτός που πιστεύεις ότι είσαι. Αυτός που τολμάς να πιστέψεις ότι είσαι» και αυτή ήταν η ελευθερία που τους πρόσφερε η νέα χώρα. Εκεί δεν τρέφουν κανένα σεβασμό για τον πολιτισμό και την παράδοση, το κοινό θέλει να διασκεδάσει και όχι να ανυψωθεί και ψυχαγωγείται με το πομπώδες και το αλλόκοτο. Το καλύτερο θεωρείται το μεγαλύτερο σε όγκο, μια προκατάληψη που η ίδια σχολιάζει πως είναι εξίσου αβάσιμη με την εκτίμηση των Ευρωπαίων για το παλιό. Στις επιστολές της περιγράφει την επίσκεψή της στην «Εκθεση της Εκατονταετηρίδος» και την γκροτέσκα εικόνα που προβάλλει η Αμερική στα μάτια των εκλεπτυσμένων Πολωνών.
Κάποια μίλια έξω από το Σαν Φρανσίσκο με τις οικονομίες τους νοικιάζουν μια φάρμα και αγωνίζονται να γίνουν οινέμποροι. Η μια αποτυχία διαδέχεται την άλλη, αλλά η Μαριάννα με την ατσάλινη θέλησή της τους οδηγεί και τους στηρίζει.
Στην κύρια αφήγηση παρεμβάλλονται οι μακροσκελείς επιστολές στο φίλο της Χένρικ στην Πολωνία, τα γράμματα στον εαυτό της και τα ημερολόγια του συζύγου της μέσα από τα οποία μαθαίνουμε και για την αποκλίνουσα σεξουαλικότητά του.
Ολη η γοητεία της αφήγησης εστιάζεται στην ηρωίδα της, Μαριάννα, που γίνεται Μαρίνα όταν επιστρέφει στο θέατρο, έχοντας βελτιώσει την προφορά της, έτοιμη να κατακτήσει και το αμερικανικό κοινό· οι υπόλοιποι χαρακτήρες μοιάζουν καρικατούρες και ντεκόρ στη ζωή της ντίβας, η οποία ποτέ δεν κάνει γκάφες, ποτέ δεν παρουσιάζει ίχνη δειλίας και κόπωσης και πάντα κινείται με τόση χάρη και αποφασιστικότητα, που την κάνουν να μοιάζει υπεράνθρωπη. Βέβαια, αυτό είναι και το θέμα της: η ανατομία του προσωπείου μιας θεατρίνας, η οποία, ακόμα και όταν ερωτεύεται τον ακαταπόνητο συγγραφέα που την ακολούθησε από την Πολωνία, δεν διστάζει ούτε στιγμή να τον απομακρύνει (η σχέση περιορίζει τις κινήσεις της) και να κρατήσει κοντά της έναν ακίνδυνο σύζυγο που πάντα συμφωνεί και δεν τη φορτίζει.
Η μάσκα
Η επιρροή των δοκιμιακού λόγου της συγγραφέως είναι εμφανής: σε ορισμένα σημεία κάνει ολόκληρες παρεμβάσεις, όπως για παράδειγμα για να ερμηνεύσει τη σχέση της φωτογραφίας με τη ζωγραφική και την αιωνιότητα, δίνοντάς μας το πορτρέτο μιας Αμερικανίδας πλανόδιας φωτογράφου: «το να ξέρεις πώς να ποζάρεις είναι σαν να ξέρεις πώς να πεθαίνεις».
Στο τέλος τα ονόματα όλων θα «αμερικανοποιηθούν», γιορτάζουν τα γενέθλιά τους αντί για τις ονομαστικές τους εορτές και ξεχνούν τις συνήθειες της πατρίδας τους.
Η Αμερική γι' αυτούς σημαίνει πώς να μάθεις να πολεμάς τη μοίρα. «Μνημονεύουμε το παρελθόν γιατί το παρελθόν είναι μοίρα», ενώ ταυτόχρονα παρακολουθούμε την εφαρμογή του star system στα πρωτόγονα στάδιά του, την αλλαγή του ονόματός της σε Μαρίνα Ζαλένσκα, την κατασκευή της εικόνας της με τη «βελτίωση» της βιογραφίας της από το μάνατζέρ της, προσφέροντας στο κοινό μια κορυφαία Ευρωπαία σταρ.
Η Σόνταγκ μάς δίνει το ψυχογράφημα μιας θεατρίνας, την ταύτιση με το ρόλο της και την απουσία εαυτού, δηλώνοντας κάπου: «Ο ηθοποιός δεν χρειάζεται να έχει ουσία. Ισως, μάλιστα, η ουσία να είναι τροχοπέδη για έναν ηθοποιό. Ο ηθοποιός χρειάζεται τη μάσκα». Το μυθιστόρημα είναι γεμάτο από ερεθιστικές ιδέες για την κατασκευή των στερεοτύπων, την περιγραφή των πολιτισμικών διαφορών ανάμεσα σε Ευρώπη και Αμερική, μέσα από τα μάτια των νεοαφιχθέντων Πολωνών. Οι περιγραφές της, όμως, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο επενδύει τις ιδέες της σε κάποια σημεία μοιάζουν εξαντλητικά επεξηγηματικές, σ' αυτό το κατά τ' άλλα εντυπωσιακό μυθιστόρημα, που αποδόθηκε ικανοποιητικά στη γλώσσα μας από τον Χρήστο Χρυσόπουλο.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/01/2002
Με μια έντονη ανάγκη επαναπροσδιορισμού και αυτογνωσίας, η ιδεαλίστρια ηρωίδα της Σόνταγκ θέλει να δημιουργήσει μια ουτοπική κοινότητα κοντά στη φύση, να ζήσει την απόλυτη ελευθερία που υπόσχονται οι παρθένες εκτάσεις της μυθικής, τότε, Καλιφόρνιας. Το εγχείρημα πραγματοποιείται, αλλά γρήγορα αποτυγχάνει για να οδηγήσει την ντίβα σ' ένα διαφορετικό ταξίδι, αυτό της καθιέρωσής της στην αμερικανική θεατρική σκηνή των νεοσύστατων μητροπόλεων.
Βασισμένο εν πολλοίς στη ζωή της γνωστής Πολωνέζας ηθοποιού Μαριάννα Ζαλένσκα, το τελευταίο μυθιστόρημα της Σόνταγκ, που βραβεύτηκε με το National Book Award το 1999, παρακολουθεί αυτή την ταλαντούχα κυρία της σκηνής που πολλοί συνέκριναν με τη Σάρα Μπερνάρ, να εγκαταλείπει την πατρίδα της στα 1876 και να ταξιδεύει στην Καλιφόρνια σε αναζήτηση ενός ουτοπικού ιδεώδους. Πλάι στους φίλους και την οικογένειά της, η Μαριάννα θα προσπαθήσει, στο πλαίσιο μιας φουριερικής κοινότητας, να βιώσει την αγνότητα της φύσης, να αναμετρηθεί με την αχανή κενότητα της νέας ηπείρου, και κυρίως να ανακαλύψει ένα καινούργιο και, ίσως οριστικό, ρόλο. Η παρόρμηση που ωθεί τη Μαριάννα στην αυτοεξορία δεν είναι παρά η λαχτάρα να ζήσει χωρίς εκζήτηση· όμως και η Αμερική σημαδεύει τους ανθρώπους της, όπως ακριβώς οι καουμπόις τα ζώα τους -κι αν ο Νέος Κόσμος δημιουργεί την ψευδαίσθηση της ελευθερίας και του αυτοπροσδιορισμού, δύσκολα μπορεί να ξεφύγει κανείς από τον εαυτό του. Πόσο μάλλον, όταν οι συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι έποικοι στη νέα Εδέμ δεν είναι ιδανικές: η φαντασίωση της Αμερικής, ως απόδρασης και ριζοσπαστικής υπεραπλούστευσης, αντιπαρατίθεται αδιάκοπα σε μια πολύ πιο περίπλοκη πραγματικότητα. Η κοινότητα αποτυγχάνει και τα περισσότερα μέλη της επιστρέφουν στην Ευρώπη· η Μαριάννα μένει και θριαμβεύει ως Μαρίνα στην αμερικανική σκηνή. Χορταστικό, χυμώδες μυθιστόρημα γεμάτο εκπλήξεις, το «Αμέρικα» της Σόνταγκ είναι ένα βιβλίο στοχασμού για την αναζήτηση της αυτογνωσίας και την επανεπινόηση του εαυτού, για τη μοίρα του ιδεαλισμού, για τον Παλιό και το Νέο Κόσμο στο απόγειο του μοντερνισμού, για το αμερικανικό όνειρο, για την αντίθεση τέχνης και φύσης. Ταυτόχρονα είναι ένα γοητευτικό ταξίδι στο παρελθόν, δουλεμένο με ιλιγγιώδεις λεπτομέρειες, προϊόν μιας ερευνητικής, ιστορικά ενσυνείδητης φαντασίας.
ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Το νέο μυθιστόρημα της Σούζαν Σόνταγκ (γενν. 1933) είναι μια τολμηρή ανάλυση γύρω από τη διαμόρφωση της αμερικανικής ταυτότητας και τη διαδικασία κωδικοποίησης του αμερικανικού «ιδεολογήματος». Βασισμένη σε υπαρκτά πρόσωπα, η ιστορία εκτυλίσσεται στα 1870, όταν η εθνική σταρ της Πολωνίας Μαριάνα Ζαλεζόφσκα αποφασίζει να εγκαταλείψει τη θεατρική σκηνή. Συνοδευόμενη από την οικογένειά της και μερικούς πιστούς φίλους μεταναστεύει στην Αμερική προκειμένου να ιδρύσει μια ουτοπική κοινότητα σύμφωνα με τις αρχές του Φουριέ. Το εγχείρημα πραγματοποιείται αλλά αποτυγχάνει. Η Μαριάνα, που στο μεταξύ έχει μετονομαστεί Μαρίνα Ζαλένσκα, ξεκινά μια νέα θεατρική καριέρα με σκοπό την καθιέρωσή της στις προτιμήσεις του υπερατλαντικού κοινού και ταυτόχρονα την κατάκτηση του αμερικανικού ονείρου.
Οπως και με τον Εραστή του ηφαιστείου (εκδόσεις Οδυσσέας, 1994), η Σόνταγκ επιλέγει το ιστορικό μυθιστόρημα για να ανακαλύψει, όπως η ίδια ισχυρίζεται, το παρόν μέσα από τη διερεύνηση του παρελθόντος. Επιπλέον, το είδος αυτό της παρέχει απεριόριστη ελευθερία να μιλήσει για την «προσωπική της ιστορία» σε αντίθεση με τον δοκιμιακό λόγο, όπου η συγγραφέας μένει σταθερά αποστασιοποιημένη.
Αυτό δεν σημαίνει ότι το Αμέρικα είναι μυθιστόρημα αυτοβιογραφικό. Βέβαια, πίσω από τη γοητευτική Μαρίνα με τα γκριζόξανθα μαλλιά, το αποφασιστικό βλέμμα, την ιλιγγιώδη ενεργητικότητα και την ακατάβλητη επιθυμία για «αυτοβελτίωση» εύκολα κανείς αναγνωρίζει τη γυναίκα Σόνταγκ. Αλλωστε η αφηγηματική παρουσίαση των χαρακτήρων μέσω της επιλεκτικής παντογνωσίας δίνει τη δυνατότητα στην αφηγήτρια-συγγραφέα να παρεμβάλει δικές της σκέψεις και προσωπικές αποκαλύψεις προτού παραχωρήσει περισσότερα προνόμια στους πρωταγωνιστές, οι οποίοι παρέχουν οι ίδιοι πληροφορίες για το τι σκέπτονται και πώς αισθάνονται καταφεύγοντας σε πολλαπλές αφηγηματικές τεχνικές, όπως επιστολές, ημερολογιακές σημειώσεις, μονόλογοι κτλ. Ετσι, στο πρώτο κεφάλαιο η αφηγήτρια-συγγραφέας εξομολογείται ότι παντρεύτηκε μικρή και σκιαγραφεί τον άντρα της όπως τον σχολαστικό, εγκεφαλικό πρωταγωνιστή του Middlemarch κ. Κάσομπον, ενώ η ίδια ταυτίζεται με τη νεαρή καταπιεσμένη σύζυγό του Δωροθέα στο γνωστό ρεαλιστικό μυθιστόρημα της Τζορτζ Ελιοτ.
Ωστόσο η υπεράσπιση της πραγματικότητας δεν συνεπάγεται την αποδοχή της ρεαλιστικής απεικόνισής της, καθώς έτσι αποκλείονται άλλοι εναλλακτικοί τρόποι προσέγγισης και αδρανοποιείται η φαντασία. Η επιστροφή της Σόνταγκ, με τα δύο τελευταία μυθιστορήματά της, σε ένα μιμητικό, αφηγηματικό λόγο μόνο επιφανειακά έρχεται σε αντίθεση με τη φορμαλιστική γραφή των δύο προηγούμενων μυθιστορημάτων της (Death Kit και The Benefactor), γραμμένα τη δεκαετία του '60 υπό την επίδραση του γαλλικού nouveau roman. Παρά την επίφαση της πιστής αναπαράστασης της πραγματικότητας, στο Αμέρικα η Σόνταγκ ανατρέπει τα a priori κριτήρια προσδιορισμού του τι συνθέτει ένα μυθιστόρημα, προεξοφλώντας την έκβαση της πλοκής και αμφισβητώντας το «ευτυχισμένο» τέλος. Αντιθέτως, τα ζητήματα που τίθενται είναι ανεξάντλητα και συμπεριλαμβάνουν μεταξύ άλλων τη διαμόρφωση εθνικής ταυτότητας (πολωνική - αμερικανική), τη σταδιακή αφομοίωση των μεταναστών από την αμερικανική κοινωνία, τη δόμηση και αποδόμηση της αμερικανικής ταυτότητας, την ιστορία του αμερικανικού θεάτρου το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, τη θέση της γυναίκας αυτή την εποχή, την αποτυχία των σοσιαλιστικών πειραμάτων και των ουτοπικών κοινωνιών, το νόημα της δραματουργικής τέχνης και τη σημασία του υποκριτικού ταλέντου ενός ηθοποιού.
Ντόρα Τσιμπούκη
ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-12-2001
ΚΡΙΤΙΚΗ
Η επιλογή της διήγησης μιας ιστορίας, καθώς και το χρονικό πλαίσιο και ο τόπος που τοποθετείται, είναι μια παράδοξη διαδικασία στην οποία συχνά εμπλέκονται στοιχεία της ζωής του συγγραφέως, όταν οι ομοιότητες που διακρίνει στον ήρωα ή στην ηρωίδα του μαζί με την παρόρμηση να ανακαλύψει περισσότερα γι' αυτούς τον ωθεί στη μυθιστορηματική ανάπλαση της ζωής τους. Οταν δε η διαδικασία αυτή δραματοποιείται, τότε πρόκειται για μια κατ' εξοχήν μεταμοντέρνα τακτική. Αυτόν τον τρόπο επιλέγει η Σούζαν Σόνταγκ, γνωστή κυρίως για τα καινοτομικά δοκίμιά της, για να μας εισαγάγει στο τελευταίο μυθιστόρημά της, φωτίζοντας με θεατρικότητα έναν έναν τους χαρακτήρες, ώστε να τονιστεί η κεντρική ηρωίδα της, τη ζωή της οποίας πρόκειται να αφηγηθεί, σημειώνοντας ταυτόχρονα τις ομοιότητες που έχει με εκείνη (καταγωγή, γάμος με μεγαλύτερο άντρα, παραμονή στην Αριζόνα και στην Καλιφόρνια). Οταν συναντάμε την αόριστη αφηγηματική φωνή για πρώτη φορά στην εντυπωσιακή εισαγωγή του μυθιστορήματος, περπατάει μέσα στη χειμωνιάτικη καταιγίδα και τρέμοντας γλιστράει στο εσωτερικό ενός ξενοδοχείου για να ζεσταθεί. Μετά συμβαίνει το εξής παράδοξο: Οι καλεσμένοι στην αίθουσα μιλούν μια γλώσσα που η ίδια δεν αναγνωρίζει, ο φωτισμός, αλλά και ο τρόπος που απευθύνονται ο ένας στον άλλον, είναι ανοίκειος και προσπαθεί να μαντέψει τους ρόλους, τις ηλικίες και τα επαγγέλματά τους. Ο τόπος και ο χρόνος είναι η Βαρσοβία το 1876, η οποία βρίσκεται κάτω από τη ρωσική κατοχή και η δεξίωση δίνεται προς τιμήν της κορυφαίας Πολωνής ηθοποιού, Μαριάννας Ζαλεζόφσκα. Η αφηγήτρια γνωρίζει όλες αυτές τις λεπτομέρειες γιατί, όπως μας αποκαλύπτει, έχει η ίδια επινοήσει τη σκηνή. Η ηθοποιός είναι ένα για πρόσωπο ιστορικό, που έζησε παρόμοιες περιπέτειες με αυτές που η συγγραφέας χρονογραφεί στο μυθιστόρημα, η οποία ομολογεί πως παρά τις προσπάθειές της να τοποθετήσει την ιστορία της κάπου στο Σεράγεβο, η φαντασία της την πρόδωσε και πήγε στη Βαρσοβία, κοντά στη γυναίκα που σαγηνεύει όσους την πλησιάζουν. Με τον ίδιο τρόπο σαγηνεύει και την αφηγήτρια, η οποία, αν και οφείλει να παραμείνει αμέτοχος παρατηρητής, αισθάνεται να έλκεται από την προσωπικότητά της, τόσο ώστε να γίνει ηρωίδα της και μέσα από αυτή, όπως ομολογεί, να εξερευνήσει και τα δικά της αισθήματα.
Το «ταξίδι στο παρελθόν» απαιτεί τις αναγκαίες αναπροσαρμογές, διαφορετική εκτίμηση της ηλικίας, της τάξης, των επαγγελμάτων, των ειδών οικιακής χρήσης, καθώς και την αποκωδικοποίηση των φιλοφρονήσεων και των ανώδυνων παλιομοδίτικων συζητήσεων.
Η ίδια αιτιολογεί την επιλογή της με μια σαφή δήλωση, που άπτεται των θεωριών για το μεταμοντέρνο μυθιστόρημα ως νοσταλγία: «Το παρελθόν είναι η μεγαλύτερη πατρίδα απ' όλες και υπάρχει ένας συγκεκριμένος λόγος για τον οποίο ενδίδει κανείς στην επιθυμία να τοποθετήσει τις ιστορίες του στα περασμένα: σχεδόν οτιδήποτε όμορφο βρίσκεται στο παρελθόν. Ισως αυτό να είναι μια αυταπάτη, μα αισθάνομαι νοσταλγία για κάθε εποχή που προηγείται της γέννησής μου». Ομως δεν μπορεί να αιτιολογήσει γιατί διηγείται αυτή την ιστορία και όχι κάποια άλλη: «Πρέπει να είναι σαν να ερωτεύεσαι», ομολογεί, και με το ρίγος της προσδοκίας αρχίζει να παρακολουθεί τη ζωή τους.
Αναφέρθηκα εκτενώς στην εναρκτήρια σκηνή γιατί αποτελεί μια ιδιαίτερα καινοτομική εισαγωγή. Στη συνέχεια, η αφηγήτρια με τα διλήμματά της και τις αναφορές στη δική της ζωή αποχωρεί, αφήνοντας τους χαρακτήρες να δράσουν. Η τριανταπεντάχρονη ηρωίδα της διαθέτει την αύρα της μεγάλης ντίβας, αδύναμη γιατί είχε πρόσφατα προσβληφθεί από τύφο και αγανακτισμένη από τις ταπεινώσεις που υφίσταται η χώρα της από τη ρωσική κυριαρχία, ανησυχεί γιατί αισθάνεται πως χάνει το πάθος της για το θέατρο και αποφασίζει να εγκαταλείψει την καριέρα της και να αναχωρήσει για την Αμερική, πείθοντας μια ολόκληρη ομάδα από αφοσιωμένους φίλους, το σεξουαλικά ουδέτερο σύζυγό της, το νεαρό γιο της και τον Ρίτσαρντ, έναν ερωτευμένο εν δυνάμει συγγραφέα, να ακολουθήσουν το αόριστο σχέδιό της για μια ταπεινή, αλλά ουσιαστική ζωή στη Νέα Ηπειρο, όπου πλήθος απογοητευμένων Ευρωπαίων απόθεσαν τις ελπίδες τους. Η ομάδα εμπνέεται από τις δημοφιλείς ιδέες του Φουριέ, αλλά κυρίως από την επιθυμία της κουρασμένης ηθοποιού να απαλλαγεί από την ηθοποιία και να αναλάβει καινούργιους ρόλους, να πάψει να «είναι όμηρος αυτού που είχε γίνει» και να ανακαλύψει τις κρυμμένες δυνατότητές της, που στην ασφάλεια της χώρας της δεν μπορούν να εκφραστούν.
Ο Νέος Κόσμος
Στην Αμερική «είσαι αυτός που πιστεύεις ότι είσαι. Αυτός που τολμάς να πιστέψεις ότι είσαι» και αυτή ήταν η ελευθερία που τους πρόσφερε η νέα χώρα. Εκεί δεν τρέφουν κανένα σεβασμό για τον πολιτισμό και την παράδοση, το κοινό θέλει να διασκεδάσει και όχι να ανυψωθεί και ψυχαγωγείται με το πομπώδες και το αλλόκοτο. Το καλύτερο θεωρείται το μεγαλύτερο σε όγκο, μια προκατάληψη που η ίδια σχολιάζει πως είναι εξίσου αβάσιμη με την εκτίμηση των Ευρωπαίων για το παλιό. Στις επιστολές της περιγράφει την επίσκεψή της στην «Εκθεση της Εκατονταετηρίδος» και την γκροτέσκα εικόνα που προβάλλει η Αμερική στα μάτια των εκλεπτυσμένων Πολωνών.
Κάποια μίλια έξω από το Σαν Φρανσίσκο με τις οικονομίες τους νοικιάζουν μια φάρμα και αγωνίζονται να γίνουν οινέμποροι. Η μια αποτυχία διαδέχεται την άλλη, αλλά η Μαριάννα με την ατσάλινη θέλησή της τους οδηγεί και τους στηρίζει.
Στην κύρια αφήγηση παρεμβάλλονται οι μακροσκελείς επιστολές στο φίλο της Χένρικ στην Πολωνία, τα γράμματα στον εαυτό της και τα ημερολόγια του συζύγου της μέσα από τα οποία μαθαίνουμε και για την αποκλίνουσα σεξουαλικότητά του.
Ολη η γοητεία της αφήγησης εστιάζεται στην ηρωίδα της, Μαριάννα, που γίνεται Μαρίνα όταν επιστρέφει στο θέατρο, έχοντας βελτιώσει την προφορά της, έτοιμη να κατακτήσει και το αμερικανικό κοινό· οι υπόλοιποι χαρακτήρες μοιάζουν καρικατούρες και ντεκόρ στη ζωή της ντίβας, η οποία ποτέ δεν κάνει γκάφες, ποτέ δεν παρουσιάζει ίχνη δειλίας και κόπωσης και πάντα κινείται με τόση χάρη και αποφασιστικότητα, που την κάνουν να μοιάζει υπεράνθρωπη. Βέβαια, αυτό είναι και το θέμα της: η ανατομία του προσωπείου μιας θεατρίνας, η οποία, ακόμα και όταν ερωτεύεται τον ακαταπόνητο συγγραφέα που την ακολούθησε από την Πολωνία, δεν διστάζει ούτε στιγμή να τον απομακρύνει (η σχέση περιορίζει τις κινήσεις της) και να κρατήσει κοντά της έναν ακίνδυνο σύζυγο που πάντα συμφωνεί και δεν τη φορτίζει.
Η μάσκα
Η επιρροή των δοκιμιακού λόγου της συγγραφέως είναι εμφανής: σε ορισμένα σημεία κάνει ολόκληρες παρεμβάσεις, όπως για παράδειγμα για να ερμηνεύσει τη σχέση της φωτογραφίας με τη ζωγραφική και την αιωνιότητα, δίνοντάς μας το πορτρέτο μιας Αμερικανίδας πλανόδιας φωτογράφου: «το να ξέρεις πώς να ποζάρεις είναι σαν να ξέρεις πώς να πεθαίνεις».
Στο τέλος τα ονόματα όλων θα «αμερικανοποιηθούν», γιορτάζουν τα γενέθλιά τους αντί για τις ονομαστικές τους εορτές και ξεχνούν τις συνήθειες της πατρίδας τους.
Η Αμερική γι' αυτούς σημαίνει πώς να μάθεις να πολεμάς τη μοίρα. «Μνημονεύουμε το παρελθόν γιατί το παρελθόν είναι μοίρα», ενώ ταυτόχρονα παρακολουθούμε την εφαρμογή του star system στα πρωτόγονα στάδιά του, την αλλαγή του ονόματός της σε Μαρίνα Ζαλένσκα, την κατασκευή της εικόνας της με τη «βελτίωση» της βιογραφίας της από το μάνατζέρ της, προσφέροντας στο κοινό μια κορυφαία Ευρωπαία σταρ.
Η Σόνταγκ μάς δίνει το ψυχογράφημα μιας θεατρίνας, την ταύτιση με το ρόλο της και την απουσία εαυτού, δηλώνοντας κάπου: «Ο ηθοποιός δεν χρειάζεται να έχει ουσία. Ισως, μάλιστα, η ουσία να είναι τροχοπέδη για έναν ηθοποιό. Ο ηθοποιός χρειάζεται τη μάσκα». Το μυθιστόρημα είναι γεμάτο από ερεθιστικές ιδέες για την κατασκευή των στερεοτύπων, την περιγραφή των πολιτισμικών διαφορών ανάμεσα σε Ευρώπη και Αμερική, μέσα από τα μάτια των νεοαφιχθέντων Πολωνών. Οι περιγραφές της, όμως, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο επενδύει τις ιδέες της σε κάποια σημεία μοιάζουν εξαντλητικά επεξηγηματικές, σ' αυτό το κατά τ' άλλα εντυπωσιακό μυθιστόρημα, που αποδόθηκε ικανοποιητικά στη γλώσσα μας από τον Χρήστο Χρυσόπουλο.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/01/2002
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
