Κινούμενα τοπία

Το βιβλίο αυτό καταγράφει τους τρόπους με τους οποίους αποτυπώνεται ο περιβάλλων χώρος στον ελληνικό μεταπολεμικό κινηματογράφο. Μέσα από μια περιπλάνηση σε ενδεικτικές ταινίες, διερευνώνται οι ιδιαιτερότητες των Ελλήνων κινηματογραφιστών εν γένει σε σχέση με τους Αμερικανούς και Ευρωπαίους συναδέλφους τους, ως προς τη χρήση των αστικών και φυσικών τοπίων. Συγχρόνως, επισημαίνεται η προσωπική ματιά του κάθε δημιουργού καθώς και οι θεματολογικές και αισθητικές του προτιμήσεις. Οι φωτογραφίες της έκδοσης, πέρα από το ότι μεταφέρουν την αίσθηση που αποπνέουν τα συγκεκριμένα πλάνα, τοποθετημένες δίπλα δίπλα διηγούνται τη δική τους εκδοχή για το θέμα, υπογραμμίζοντας ομοιότητες, αντιστοιχίες και αναφορές.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ως γνωστόν, τα βασικά αφηγηματικά μεγέθη στον κινηματογράφο είναι δύο: ο χώρος και ο χρόνος. Μια οποιαδήποτε κινηματογραφική αφήγηση υποχρεωτικά οφείλει να περιγράφει τα συμβάντα σε συγκεκριμένους χώρους και να οικονομεί την περιγραφή με χρονικές συνέχειες ή ασυνέχειες, διαστέλλοντας ή συστέλλοντας τον χρόνο, με χρονικά άλματα ή με συνέπεια στη χρονική εξέλιξη. Υπάρχουν πολλοί τρόποι να διαμορφωθεί η χρονική εξέλιξη μιας ταινίας ­ το κινηματογραφικό μοντάζ, άλλωστε, κατά πρώτον οφείλει να διευθετήσει τη χρονική αλληλουχία των επί μέρους επεισοδίων κάθε αφήγησης. Εξίσου πολλοί τρόποι υπάρχουν για να αναπαρασταθεί και ο χώρος ­ από το εξ ολοκλήρου κατασκευασμένο ντεκόρ (εσχάτως και με ψηφιακό τρόπο), ως εντελώς απείραχτους πραγματικούς χώρους.

Το νέο βιβλίο της Χρυσάνθης Σωτηροπούλου Κινούμενα τοπία. Κινηματογραφικές αποτυπώσεις του ελληνικού χώρου, που μόλις κυκλοφόρησε, αποφασίζει να ασχοληθεί αποκλειστικά με τον χώρο στον οποίο κινείται η υπόθεση επιλεγμένων κινηματογραφικών ταινιών και καθόλου με τον χρόνο. Στο πρώτο μέρος, το θεωρητικό, εξετάζεται γενικά ο χώρος ως στοιχείο της κινηματογραφικής διαδικασίας ενώ εξειδικεύεται η απεικόνιση του ελληνικού χώρου στα διάφορα είδη του ελληνικού κινηματογράφου: από τα παλαιά μελοδράματα και τις απόπειρες νεορεαλιστικού κινηματογράφου τη δεκαετία του '60 ως επιλεγμένες ταινίες, με διαφορετικά μεταξύ τους στυλ, του λεγόμενου Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου που θεωρήθηκε η ελληνική αντανάκλαση του γαλλικού μοντέλου «κινηματογράφου του δημιουργού». Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, το αμιγώς εικονογραφικό, παρατίθενται επιλεγμένες φωτογραφίες που καλύπτουν το διάστημα 1950 («Αμάρτησα για το παιδί μου», τυπικό μελόδραμα σκηνοθετημένο από τον Χρήστο Σπέντζο) ως και το 2000 («Εφήμερη πόλη» του Γιώργου Ζαφείρη). Εκπροσωπούνται πολλοί σκηνοθέτες που υπέγραψαν κινηματογραφικές ταινίες το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα (από τον Κούνδουρο και τον Αγγελόπουλο ως τον Παναγιωτόπουλο και τον Τσιώλη) και πολλά στυλ.

Η συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία να εισαγάγει τον αναγνώστη σε στιγμιότυπα από ελληνικές ταινίες, κατά κανόνα αυτές που ονομάζονται ποιοτικές, διασπά ωστόσο ηθελημένα τον κινηματογράφο. Αποκλείοντας από τη μελέτη που συνοδεύει την ανθολογία της τον χρόνο, αποφεύγει την αξιολόγηση του υλικού που ανθολογεί και, απλώς, βρίσκει τον τρόπο να καταγράψει και να απαθανατίσει σε μια έκδοση μια σειρά από φωτογραφίες του ελληνικού κινηματογράφου. Φωτογραφίες που έχουν αποκοπεί από τα συμφραζόμενα των ταινιών από τις οποίες προέρχονται και, καθεμιά, διεκδικεί μια νέα, εντελώς αυτόνομη δυναμική: τη δυναμική της αισθητικής της, συνάρτηση της αισθητικής του τοπίου που κατά βάση αναπαριστά. Το βιβλίο της κερδίζει έτσι μια σειρά ιδιαίτερα ωραίες εικόνες, λειτουργώντας πολύ περισσότερο ως λεύκωμα με εξαιρετικές τετράχρωμες (και ορισμένες ασπρόμαυρες) φωτογραφίες, σε πολλές από τις οποίες ο αναγνώστης αναγνωρίζει οικεία ενσταντανέ από ταινίες που ενδεχομένως έχει δει ή και γνωστούς του ηθοποιούς. Τι κενό καλύπτουν, όμως, αυτού του τύπου τα βιβλία, στην ελλιπή, αποσπασματική κινηματογραφική βιβλιογραφία της χώρας;

Κατ' αρχάς, παρέχουν ορισμένες γενικές πληροφορίες που, εν σπέρματι, μπορούν να συσσωματωθούν σε ενός είδους ευρύτερη θεωρία του κινηματογράφου. Στη συγκεκριμένη έκδοση, ο εκτεταμένος πρόλογος της συγγραφέως περιδιαβάζει τις μεγάλες ιστορικές ενότητες του παγκόσμιου κινηματογράφου, ιδίως από τη στιγμή που περιγράφηκε ο τρόπος με τον οποίο οι εκπρόσωποι των ενοτήτων αυτών κινηματογράφησαν τον χώρο: για παράδειγμα, αναφέρεται στον ιταλικό νεορεαλισμό και στην κυρίαρχη αισθητική τάση του να κινηματογραφεί εικόνες αποκλειστικά της πραγματικότητας· ή αναφέρεται στο γαλλικό νέο κύμα και στην τάση των σημαντικότερων εκπροσώπων του να κινηματογραφούν την καθημερινότητα των γαλλικών πόλεων και όχι τη λαμπρή ιστορία τους. Κατ' αντιστοιχία, όταν πραγματεύεται τον ελληνικό κινηματογράφο, αναφέρεται σε παραδείγματα ταινιών που κατέγραψαν την εξέλιξη της πόλης, αναλύει τους τρόπους με τους οποίους έχει καταγραφεί η Θεσσαλονίκη, η Ηπειρος, η Πελοπόννησος, μιλάει για τις ταινίες που συγκερνούν εικόνες από την πραγματικότητα με την αισθητική της σκηνοθεσίας τους που παραλλάσσει την πραγματικότητα. Χωρίζει έτσι και κατατάσσει, με κριτήριο τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν τον χώρο, πολλές από τις ελληνικές ταινίες, χωρίς ωστόσο η κατάταξη αυτή να γίνεται διεξοδικά και ολοκληρωμένα. Πολλές ταινίες απουσιάζουν (δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη η έλλειψη αναφοράς στην «Ευδοκία» του Αλέξη Δαμιανού, κατά πολλούς τη σημαντικότερη ταινία της κινηματογραφίας μας, αλλά και στην ιδιότυπη κινηματογραφική γραφή του Σταύρου Τορνέ).

Το άλμπουμ είναι καλαίσθητο, οι εικόνες του πολύ καλά τυπωμένες και οι πληροφορίες που δίνουν τα κείμενα ακριβείς. Αν στόχος της εκδόσεως είναι, όπως λέει η συγγραφέας, η στοιχειοθέτηση κινηματογραφικών ομοιοτήτων, αντιστοιχιών και αναφορών και «η αφορμή για τη θέαση και την εκ νέου επανατοποθέτηση του φαινομένου της χρήσης των χώρων», ο στόχος έχει επιτευχθεί. Με δεδομένο, ωστόσο, ότι από την ελληνική βιβλιογραφία λείπει η έκδοση που θα τοποθετήσει ιστορικά, θα κατατάξει και θα αξιολογήσει τις ταινίες ως ζωντανό τεκμήριο της καλλιτεχνικής πράξης των ανθρώπων του ελληνικού κινηματογράφου, με δεδομένο ότι συνεχίζει να λείπει η βασική εκείνη πηγή που θα αντιμετωπίσει κριτικά και συνολικά τον ελληνικό κινηματογράφο (αφηγηματική έκφραση που συγκερνά χώρο μαζί και χρόνο), το βιβλίο της Χρυσάνθης Σωτηροπούλου δεν συνιστά παρά μια υποκειμενική, ευκαιριακή περιήγηση πάνω από ακίνητα τοπία της εγχώριας κινηματογραφικής έκφρασης.



ΗΛΙΑΣ ΚΑΝΕΛΛΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 04-11-2001