Εξατομίκευση και γενίκευση στη φιλοσοφία της πράξης

Στη ζωή μας τελούμε καθημερινά διάφορες πράξεις και γινόμαστε μάρτυρες ή και αποδέκτες πράξεων των άλλων. Τί είναι όμως οι ανθρώπινες πράξεις; Η σχετική φιλοσοφική συζήτηση, που ξεκινά από τον Αριστοτέλη, είναι πολύπλοκη και περικλείει πολλές διχογνωμίες. Τη σύγχρονη εποχή, δύο υπήρξαν οι βασικές αντίπαλες σχολές. Η μία στάθηκε περισσότερο στην πράξη ως ένα εξατομικευμένο γεγονός ηθελημένης μεταβολής της πραγματικότητας το οποίο, όπως και κάθε άλλο, εξηγείται βάσει σχέσεων αιτιότητας: η πράξη συνίσταται σε σωματικές κινήσεις που προκαλούν μεταβολές της κατάστασης των πραγμάτων, αλλά και προκαλούνται οι ίδιες από μεταβολές που σημειώνονται στην ψυχονοητική κατάσταση του δρώντος. Διέσπασε έτσι την πράξη σε διακριτά μέρη, μεταξύ των οποίων υφίστανται αιτιώδεις σύνδεσμοι. Η άλλη σχολή τόνισε περισσότερο το στοιχείο της πρόθεσης ως αυθορμησίας του δρώντος και επέμεινε στην ενότητα της πράξης. Το παρόν βιβλίο επιχειρεί τη σύνθεση των δύο, αλλά και να αναδείξει ένα τρίτο στοιχείο της πράξης, που είναι στοιχείο γενίκευσης: τους λόγους στους οποίους βασίστηκε ή όφειλε να βασιστεί ο δρων. Οι λόγοι συμβάλλουν στη διαμόρφωση της πρόθεσης, δικαιολογούν την τέλεση της πράξης ή στηρίζουν την αρνητική αξιολόγησή της, αλλά και της προσδίδουν νόημα τόσο για τον ίδιο τον δρώντα όσο και απέναντι στους τρίτους.

Στο εξώφυλλο: Κεραμικό πιάτο της χαράκτριας Ζωής Κεραμέα, για το #ProjectPIATO του Μουσείου Μπενάκη (2021).

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Η φιλοσοφία της πράξης

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΕΛΙΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
ΙΙ. Η πράξη ως κίνηση
ΙΙΙ. «?κούσιον»
IV. «Προαίρεσις»: διαβούλευση και επιλογή από τη σκοπιά του αγαθού
V. Πρακτικός λόγος και πρακτικός συλλογισμός
VI. Ο εγκρατής και ο ακρατής

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄. HUME
Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
ΙΙ. «Δούλος των παθών»
ΙΙΙ. Πάθη και ιδέες
IV. Αιτιότητα και αναγκαιότητα
V. Πάθη και αρετές

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄. Kant
I. Νους και εμπειρία
II. Αποκατάσταση του πρακτικού λόγου:
Α. Υποθετικές προσταγές
III. Αποκατάσταση του πρακτικού λόγου:
Β. Η κατηγορική προσταγή
IV. Η δυνατότητα του ορθού λόγου να γίνει πρακτικός και η πραγματικότητα του ηθικού νόμου
V. Η πράξη ως έννοια ορίου

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Η ΥΠΟΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄. ΜΙΑ ΒΑΣΙΚΗ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ: Davidson ΚΑΤΑ WITTGENSTEIN
Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
ΙΙ. Wittgenstein
ΙΙΙ. Davidson
IV. Συγκριτικές παρατηρήσεις και επισημάνσεις

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄. ΟΙ ΠΡΑΞΕΙΣ ΩΣ ΓΕΓΟΝΟΤΑ: ΟΙ ΑΙΤΙΑΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ
Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
1. Γενικά γνωρίσματα των αιτιακών θεωριών
2. Διάταξη της ύλης
ΙΙ. Η πράξη ως μεταβολή της πραγματικότητας
1. Το πρώτο πρόβλημα της εξατομίκευσης: προσδιορισμός της άμεσης μεταβολής
2. Πρόσθετα προβλήματα εξατομίκευσης: τα περαιτέρω αποτελέσματα
3. Η οντολογική διάκριση μεταξύ πράξεων και ενεργημάτων
ΙΙΙ. Ψυχονοητικές μεταβολές ως αιτίες σωματικών κινήσεων
1. Οι επιθυμίες και ο τρόπος λειτουργίας τους
2. Προβλήματα από τη θεώρηση της πράξης ως αλυσίδας αιτιωδών συνδέσμων

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄. Η ΠΡΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΡΑΤΤΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ
Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
ΙΙ. Ορολογικές παρατηρήσεις και διακρίσεις
III. Πρόθεση τέλεσης της πράξης και αυτενέργεια του δρώντος
IV. «Αποκλίνουσες αιτιώδεις αλυσίδες»
V. Tα όρια της εφαρμογής της έννοιας της αιτίας
1. Το πρόβλημα της χρονικής απόστασης
2. «Αιτιότητα εξ ελευθερίας»
3. Αιτιότητα εξ αυτουργίας;
4. Ακραίες αιτιακές θεωρίες
VΙ. Το περιεχόμενο της πρόθεσης και οι αναγκαίες γενικεύσεις

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: ΠΡΑΞΗ ΚΑΙ ΛΟΓΟΙ ΠΡΟΣ ΤΟ ΠΡΑΤΤΕΙΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΠΡΟΣ ΤΟ ΠΡΑΤΤΕΙΝ
Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
ΙΙ. Εξατομίκευση στους λόγους προς το πράττειν: Λόγοι και πραγματικά δεδομένα
ΙΙΙ. Παρέκβαση περί «πραγματικών δεδομένων»
IV. Γενίκευση στους λόγους προς το πράττειν: Λόγοι προς το πράττειν και κανονιστικότητα
V. Λόγοι, ορθολογικότητα, αλήθεια: πράξη και γνώση

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η΄. ΕΙΔΗ ΛΟΓΩΝ ΠΡΟΣ ΤΟ ΠΡΑΤΤΕΙΝ
I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
II. Λόγοι εξηγητικοί και λόγοι δικαιολογητικοί (κανονιστικοί)
ΙΙΙ. Λόγοι αντικειμενικοί και υποκειμενικοί και η σημασία των επιθυμιών
1. Τί είναι υποκειμενικό;
2. Η υποκειμενικότητα των επιθυμιών και οι λόγοι προς το πράττειν
3. Κριτική αποτίμηση: είναι οι επιθυμίες αναγκαίο στήριγμα των λόγων;
IV. Λόγοι εργαλειακοί και μη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ΄. ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΔΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
I. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
II. Λόγοι και πρακτικές αρχές
1. Και πάλι: είναι οι λόγοι εξατομικευμένα πραγματικά δεδομένα;
2. Πρακτικές αρχές
ΙΙΙ. Πρακτικές αρχές και διαβούλευση
IV. Συρροή λόγων και η πρόκληση της ιδιοκρατίας
1. Πρακτική ιδιοκρατία
2. Γενικότητα και καθολικότητα
3. Ολισμός
4. Ιεράρχηση λόγων
5. Εξατομικευμένες πρακτικές διαισθήσεις;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι΄. ΤΟ ΕΙΔΟΣ ΤΗΣ ΠΡΑΞΗΣ ΚΑΙ Η ΣΚΟΠΙΑ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ
Ι. Εισαγωγικές παρατηρήσεις
II. Τύποι πράξεων και λόγοι προς το πράττειν
1. Πώς προσδιορίζεται η απαιτούμενη γενίκευση;
2. Παραλείψεις
III. Η αντικειμενική όψη της πράξης: η σκοπιά των άλλων
1. Η ανεπάρκεια των αιτιακών θεωριών
2. Η κατανόηση των πράξεων
3. Κατανόηση και λόγοι προς το πράττειν
IV. Πράξεις και πρόσωπα

ΕΠΙΜΕΤΡΟ: Ο «άλλος» (;) Davidson

Βιβλιογραφία
Α. Βασικά φιλοσοφικά έργα
Β. Λοιπή βιβλιογραφία

Θεματικό ευρετήριο