Η πραγματικότητα των δικαιωμάτων

Ενώ πολλά έχουν γραφτεί για την αναγνώριση και τη νομική κατοχύρωση των δικαιωμάτων εκτός από νομικές κατασκευές αποτελούν και κατηγορίες μέσω των οποίων συγκροτούνται κρατικές πολιτικές, λειτουργούν δημόσιες υπηρεσίες και λαμβάνει χώρα η συνάντηση κράτους-πολιτών. Σε τελική ανάλυση η πραγμάτωση των δικαιωμάτων δοκιμάζεται στο σημείο όπου οι φορείς δικαιωμάτων συναντώνται με τη διοίκηση και υπάγονται στις διαδικασίες της.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τα λεγόμενα προβλήματα της καθημερινότητας βρίσκονται στην αιχμή της επικαιρότητας στη σύγχρονη ελληνική πολιτική και κοινωνική ζωή. Αποτελούν βασικό πεδίο εκδήλωσης της πολιτικής αντιπαράθεσης μεταξύ των κομμάτων και καταλαμβάνουν μεγάλο μέρος της, ραδιοτηλεοπτικής ιδίως, ειδησειογραφίας. Στο στόχαστρο της θεματικής αυτής τίθενται οι δημόσιες υπηρεσίες και οι μεγάλες ταλαιπωρίες στις οποίες υποβάλλουν τους πολίτες, για να τους προσφέρουν τελικά υπηρεσίες που συχνά υστερούν όχι απλώς του επιθυμητού αλλά ακόμη και αυτού του ανεκτού επιπέδου. Είναι χαρακτηριστικό ότι τις σχετικές δοκιμασίες υφίστανται κατ' εξοχήν οι πλέον ευπαθείς ομάδες του πληθυσμού: οι συνταξιούχοι, οι χαμηλόμισθοι, οι οικονομικοί μετανάστες και γενικώς όσοι στερούνται τους πόρους εκείνους που απαιτούνται προκειμένου να καλύψουν ζωτικές ανάγκες, λ.χ. υγείας, περίθαλψης, παιδείας κ.λπ., από άλλες πηγές, του ιδιωτικού συνήθως τομέα. Αποτέλεσμα είναι ότι τα σχετικά φαινόμενα προβάλλονται με πνεύμα συγκινησιακής φόρτισης, με έμφαση αφενός στην ανεπάρκεια της δημόσιας διοίκησης και αφετέρου στη διαμαρτυρία των θιγόμενων προσώπων. Αν και εντέλει μετρά η ανθρώπινη πλευρά των προβλημάτων, ωστόσο η ευθεία και άμεση επικέντρωση σε αυτήν μπορεί όχι απλώς να αποβεί αντιπαραγωγική και απρόσφορη αλλά και να συσκοτίσει την αληθινή θεσμική τους φύση και τον κατ' εξοχήν πολιτικό χαρακτήρα τους. Τη βαθύτερη ουσία του ζητήματος αυτού αναλύει με τρόπο διεισδυτικό και κριτικό το τελευταίο βιβλίο της Καλλιόπης Σπανού, αναπληρώτριας καθηγήτριας της Διοικητικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Βοηθού Συνηγόρου του Πολίτη, υπεύθυνης του κύκλου σχέσεων κράτους-πολίτη.



Πολίτες και ισότητα



Η «Πραγματικότητα των δικαιωμάτων» μπορεί μεν να αναφέρεται ιδίως στα κοινωνικά δικαιώματα, για τα οποία υπάρχει υποχρέωση θετικής ενέργειας του κράτους, αφορά όμως ευρύτερα την ισχύ των δικαιωμάτων ως αντικειμενικών κανόνων της έννομης τάξης, που θεμελιώνουν την πολιτική σχέση μεταξύ των πολιτών με γνώμονα την ισότητα. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, τα δικαιώματα δεν αποτελούν απλώς εξουσίες των ατόμων για να προωθούν τις ιδιοτελείς και ανταγωνιστικές τους επιδιώξεις, αλλά αντιθέτως συνδέουν τους πολίτες και σφυρηλατούν τον κοινωνικό τους δεσμό στο πλαίσιο της πολιτείας. Η κοινωνική δικαιοσύνη μετατρέπεται από ουτοπική ιδέα σε κοινωνικό αίτημα των πολιτών με συγκεκριμένο περιεχομένο, που απορρέει από τις μεταξύ τους δεσμεύσεις ως μελών της κοινωνίας. Η πραγματικότητα των δικαιωμάτων είναι, λοιπόν, άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιδιότητα του πολίτη και αποβαίνει καθοριστική για τον δημοκρατικό χαρακτήρα της κοινωνίας. Αυτό, θα μπορούσαμε να πούμε, είναι το βασικό νήμα που διατρέχει τις αναλύσεις ενός πλούσιου, εμπεριστατωμένου και εξαιρετικώς επίκαιρου βιβλίου.

Κατ' επέκταση, για τη συγγραφέα, δεν αρκεί η συνήθης προσέγγιση, η οποία εστιάζει στη νομική κατοχύρωση των δικαιωμάτων, θεωρώντας λίγο-πολύ δεδομένη την πραγμάτωσή τους και την παραγωγή των αποτελεσμάτων τους. Απαιτείται περαιτέρω και η αποτελεσματική εφαρμογή τους στην πράξη. Συνεπώς, η επιστημονική έρευνα για τα δικαιώματα πρέπει να συνδεθεί με την ανάδειξη του -σχετικώς παραμελημένου, όπως υπογραμμίζει η συγγραφέας- κοινωνικού επιπέδου αναφοράς τους, ώστε να αξιολογηθεί η αποτελεσματικότητα της εφαρμοζόμενης πολιτικής με βάση συγκεκριμένα πραγματικά δεδομένα.

Το 2ο και μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου εξετάζει το δικαίωμα ως μέρος μιας πολιτικής διαδικασίας, η οποία περιλαμβάνει τις δημόσιες πολιτικές και υπηρεσίες, τον προσδιορισμό των προϋποθέσεων πρόσβασης στο δικαίωμα (κριτήρια επιλεξιμότητας κ.λπ.), τις διοικητικές διαδικασίες ελέγχου τους και τη συνάντηση με τους φορείς των δικαιωμάτων και χρήστες των δημόσιων υπηρεσιών.

Σύμφωνα με τη συγγραφέα, η δημόσια υπηρεσία αποτελεί από ορισμένη άποψη προέκταση των δικαιωμάτων που απαιτούν τη θετική διαμεσολάβηση του κράτους. Η δημόσια υπηρεσία υλοποιεί το ιδεώδες της κοινωνικής αλληλεγγύης και ασφάλειας στη βάση αρχών όπως η προσαρμοστικότητα, η ισότητα, η ουδετερότητα και η, συχνά, δωρεάν παροχή υπηρεσιών. Αλλά, συνεχίζει η συγγραφέας, η αμφισβήτηση του κράτους πρόνοιας και η προβολή της αγοράς ως πρότυπου μηχανισμού κατανομής των πόρων στρέφεται ουσιαστικά κατά της δημόσιας υπηρεσίας. Παράλληλα, οι άξονες των νέων κοινωνικών πολιτικών ορίζονται από τη λογική της συγκράτησης των δαπανών, την επικέντρωση σε ολοένα πιο στενές κατηγορίες δικαιούχων και τη θέσπιση της υποχρέωσης των δικαιούχων να ενεργοποιηθούν, προκειμένου να βγουν το συντομότερο από το καθεστώς ανάγκης στο οποίο βρίσκονται. Το βιβλίο πραγματεύεται το χαρακτηριστικό παράδειγμα του κοινωνικού αποκλεισμού και καταδεικνύει την αλλαγή της φιλοσοφίας που συντελείται μέσα από την αντικατάσταση της πολιτικής λογικής που επιδιώκει τον περιορισμό των κοινωνικών ανισοτήτων και την καταπολέμηση της φτώχειας, με έναν πιο ουδέτερο και περιορισμένο πολιτικό στόχο, που τείνει «στην εξατομίκευση ενός κοινωνικού προβλήματος». Στην προοπτική αυτή, η επίκληση της αξίας τής (κοινωνικής) ισότητας αντικαθίσταται από αυτήν της επιείκειας απέναντι σε εκείνον που έχει ανάγκη αρωγής.

Η ιδέα της εξατομίκευσης έχει πράγματι μεγάλη σημασία. Υπό μία έννοια, η πραγμάτωση των δικαιωμάτων συνδέεται άμεσα με την εξατομίκευση των προσώπων μέσα στην κοινωνία. Σε τελευταία ανάλυση, συγκεκριμένα άτομα είναι οι δικαιούχοι, οι φορείς των δικαιωμάτων που πρέπει να ικανοποιηθούν. Εύλογα θα υπέθετε κανείς ότι η εξατομίκευση αποτελεί παράγοντα που οδηγεί στη διασφάλιση των δικαιωμάτων και όχι στην υπονόμευση ή αποσταθεροποίησή τους. Πού εντοπίζεται, λοιπόν, η ένταση μεταξύ δικαιωμάτων και εξατομίκευσης της προστασίας; Εκ πρώτης όψεως το πρόβλημα δεν είναι εμφανές. Γίνεται, όμως, εύκολα αντιληπτό, εφόσον η εξατομίκευση συνδυαστεί με την επιλεκτικότητα, προκειμένου να καθοριστούν οι δικαιούχοι βάσει λιγότερο ή περισσότερο περιοριστικών κριτηρίων. Η εκδοχή αυτή της εξατομίκευσης οδηγεί σε κάμψη της ιδιότητας του αδιαιρέτου των δικαιωμάτων και διασπά, μέσα από τον πολλαπλασιασμό των εξαιρέσεων, την εσωτερική συνοχή και την οικουμενικότητά τους. Οπως είχαμε την ευκαιρία να σημειώσουμε παλαιότερα, η εξέλιξη αυτή εγκυμονεί τον κίνδυνο να καταστήσει κρίσιμο όχι το γεγονός της αναγνώρισης των δικαιωμάτων σε επίπεδο αρχής αλλά τις αποχρώσεις και την πολυπλοκότητα της ατομικής περίπτωσης.



Θεσμική και συστημική



Περαιτέρω, η συγγραφέας τονίζει ότι η προβληματική για την πραγμάτωση των δικαιωμάτων είναι θεσμική και συστημική, έτσι ώστε να μην μπορεί σε καμία περίπτωση να αποδοθεί στην ελεύθερη επιλογή τού φορέα του δικαιώματος η απροθυμία του να το ασκήσει. Διαφορετικά, συγκαλύπτεται η ευθύνη των δημόσιων υπηρεσιών για την αποθάρρυνση των δικαιούχων να ασκήσουν τα δικαιώματά τους και για την έξοδό τους προς τυχόν διαθέσιμες εναλλακτικές λύσεις που μπορούν να βρουν, στον ιδιωτικό κυρίως τομέα της οικονομίας.

Η δυσκολία είναι μεγάλη. Δεν είναι λύση, στο όνομα της γενικής ισχύος των δικαιωμάτων και του αφηρημένου χαρακτήρα τους, να επικρατήσει μία ισοπεδωτική λογική παροχής τόσο χαμηλού επιπέδου υπηρεσιών, ώστε οι μόνοι ενδιαφερόμενοι να απολαύσουν τις προσφερόμενες υπηρεσίες να είναι εκείνοι που δεν έχουν εναλλακτική λύση και παραμένουν εγκλωβισμένοι στο πλαίσιο αυτό. Από την άλλη πλευρά, όμως, δεν πρέπει η ανεπάρκεια των οικονομικών πόρων να καταλήξει σε ανατροπή της κανονιστικότητας των δικαιωμάτων και σε αποδυνάμωση της αρχής ότι οι κοινωνικές σχέσεις διαμορφώνονται βάσει σφαιρών ελευθερίας, οι οποίες αναγνωρίζονται εξίσου και δικαιωματικώς σε όλους τους πολίτες.

Οπως, όμως, δείχνει η μελέτη της Καλλιόπης Σπανού, η εξατομίκευση των δικαιωμάτων τείνει να συνδυαστεί όχι με τη διαπίστωση της αποτελεσματικότητας των δικαιωμάτων, αλλά με την υπονόμευση και τη σταδιακή διάβρωση της γενικότητας της προστασίας, μέσα από την αυστηρή και περιοριστική επιλεκτικότητα. Εντέλει, το ενδιαφέρον της δημόσιας υπηρεσίας επικεντρώνεται στη διαπίστωση της συνδρομής των ουσιαστικών προϋποθέσεων από τον υποψήφιο αποδέκτη της κοινωνικής αρωγής, γεγονός που θέτει ακόμη μεγαλύτερα προσκόμματα στην άσκηση των δικαιωμάτων και απομακρύνει τον πολίτη ακόμη περισσότερο από την πραγμάτωσή τους.

Η εξατομίκευση ως επιλεκτικότητα τείνει σε μία μεταβλητή σχέση, υποκείμενη σε διαπραγμάτευση, μεταξύ κάθε ενδιαφερόμενου και της διοίκησης, προκειμένου να προκύψει το προσήκον για την περίπτωσή του μέτρο προστασίας και υποστήριξης. Η ρευστότητα αυτή, εφόσον γενικευθεί, εφόσον αποβεί προσδιοριστική και καθοριστική των δικαιωμάτων, θα συνεπάγεται εντέλει τη βαθύτερη αλλοίωση της έννομης τάξης μας, θίγοντας το συνταγματικό πυρήνα του κοινωνικού κράτους δικαίου. Ο κίνδυνος αυτός οδηγεί τη συγγραφέα στην πρόταση ενός θεμελιώδους δικαιώματος στη διοικητική διαδικασία, το οποίο θα ενδυναμώνει τον φορέα των δικαιωμάτων στην αποτελεσματική άσκηση των ουσιαστικών δικαιωμάτων του.

Η μελέτη της Καλλιόπης Σπανού καταπιάνεται με ένα καίριο ζήτημα, το οποίο, ενώ εκ πρώτης όψεως φαίνεται να αφορά μεμονωμένους δικαιούχους-φορείς δικαιωμάτων αντιμέτωπους με τη γραφειοκρατία και την αναποτελεσματικότητα των δημόσιων υπηρεσιών, στην πραγματικότητα θίγει άμεσα την ίδια την ουσία της ιδιότητας του πολίτη, το νομικό καθεστώς που διαμορφώνει το status του μέσα στην κοινωνία και, τέλος, τη σχέση του με το κράτος και τις ευθύνες που έχει αυτό για την προστασία των θεμελιωδών του δικαιωμάτων. Μία από τις πολλές και σημαντικές συμβολές του βιβλίου είναι ότι καθιστά σαφές πως πρόκειται για ένα θέμα δημοκρατίας, για τις μεγάλες προκλήσεις που αντιμετωπίζει η σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία, η οποία βασίζεται στα θεμελιώδη δικαιώματα αυτοκαθορισμού του πολίτη.



ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ (Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/08/2006