Απομνημονεύματα και η τέχνη του Καραγκιόζη

Το 1950 περίπου ο Καραγκιοζοπαίχτης Σωτήρης Σπαθάρης (1892-1973) άρχισε, με την προτροπή φίλων του, να γράφει τ' Απομνημονεύματά του, που εκδόθηκαν για πρώτη φορά το 1960. Ο Άγγελος Σικελιανός θεωρεί το κείμενο αυτό μνημείο λόγου, στη σειρα των Απομνημονευμάτων του Μακρυγιάννη. Η σημερινή 4η έκδοση συμπληρώνεται με ένα κείμενο του Γιάννη Τσαρούχη για τους Σπαθάρηδες και πολλές ανέκδοτες έγχρωμες και μαυρόασπρες φωτογραφίες που παραχώρησε ειδικά ο γιος του Σωτήρη Σπαθάρη, ο Καραγκιοζοπαίχτης Ευγένιος Σπαθάρης και το Μουσείο Τσαρούχη.







Κρίσεις



"Το θέατρο του Καραγκιόζη είναι ένα θέατρο στατικό όπου η δράση βγαίνει απ' το αίσθημα και όχι από τη νευρική κίνηση. Οι φωνές του Καραγκιόζη… δυνατές, αγνές, μεσογειακές… όλη η νοστιμάδα της ελληνικής φυλής εκφρασμένη με ήχους. Ο Καραγκιόζης… μια καινούργια απρόοπτη έκφραση του προαιώνιου ελληνικού πόνου που γεννά η αδικία. Ο παραπονιάρης που καταφέρνει να εκφράσει και να γελοιοποιήσει μαζύ τον ανθρώπινο πόνο… Δίπλα σ' αυτόν… ο Χατζηαβάτης. Η μικρόψυχη ορθροφροσύνη, το μηδέν άγαν των μικρών.

Από όλον τον τύπο του Καραγκιόζη βγαίνει μια αναρχική ελευθερία, μεθυστική για τα μικρά παιδιά μα και για τους μεγάλους, που δε λογαριάζει τίποτα και που εν τούτοις μέσα στη γενική ειρωνεία του για τα πάντα μπορεί με ασύλληπτες διαβαθμίσεις ύφους να δείχνει το σεβασμό του…

Το σεβασμό του για τους ήρωες του 21… τους παπάδες και τους νεκρούς, τους γέρους και τις γριές, όπως και για τα μικρά παιδιά που πεινούν, χωρίς ποτέ να πάψει να ειρωνεύεται όλα αυτά. Είναι μια δικαιοσύνη που αναγνωρίζει στους άλλους αυτό που θέλουν να είναι, προερχόμενη από έναν δυστυχισμένο και πειναλέο αλήτη, στο βάθος από έναν πεσιμιστή, που παράδοξα σε γεμίζει ελπίδα για τη ζωή. Η αγνότης του Καραγκιόζη… είναι η αγνότης του ανθρώπου που δεν έχει πια ανάγκη να λέει ψέματα… Στον Καραγκιόζη συλλαμβάνει κανείς τον Έλληνα επ' αυτοφώρω να πιστεύει σταθερά και με υπερβολή κάποιες ιδέες που ήταν πάντα δικιές του."

Γιάννης Τσαρούχης, Επιθεώρηση Τέχνης, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1959




"Στα πάθη του Καραγκιόζη που τα ξεπερνά με πανουργία, ανασταίνεται η ιστορική εθνική ζωή και ανασύρονται στο φως όλοι οι θησαυροί των αναμνήσεων που κρύβονται στα υπόγεια του συλλογικού υποσυνείδητου. Οι απόλυτοι τύπο της αρχαίας τραγωδίας ανταμώνουν στις κωμωδίες του ελληνικού Καραγκιόζη τα έξυπνα ευρήματα του Αριστοφάνη. Ο Μέγας Αλέξανδρος, τα τέρατα του Εκατομπέδου και τα θηρία της Χριστιανικής εικονογραφίας, τα παλάτια των Βυζαντινών αυτοκρατόρων γειτονεύουν με τις καλύβες των πτωχοπρόδρομων, οι στεναγμοί της Τουρκοκρατίας διασταυρώνονται με τα τραγούδια της κλεφτουριάς, η λογία παράδοση της Εφτανήσου (Σιορ-Διονύσης) με το ηρωικό πνεύμα της Ρούμελης (Μπάρμπα-Γιώργος). Η ψυχική ιστορία του ελληνισμού παίρνει σχήμα και χρώμα από το σατυρικό κοντύλι του ανώνυμου καλλιτέχνη του λαού μας. Είναι το θέατρο αυτό ένα ταπέτο υφασμένο με τα νήματα των συγκινήσεων σαράντα αιώνων. Αλλά ένα ταπέτο που ξέφτισε και το πατούμε καθημερινά χωρίς να το προσέχουμε, που το περιφρονούμε όπως ο νεόπλουτος τα κειμήλια της φτωχής του οικογένειας, γιατί αγνοεί την ένδοξη και αριστοκρατική τους ιστορία.

Το θέατρο του Καραγκιόζη σβήνει όσο η ευρωπαϊκή κοινωνία μας αναπτύσσεται. Όταν κάποτε αντιληφθούμε το λαογραφικό θησαυρό που χάνομε θα είναι ίσως αργά.

Οι Σπαθάρηδες είναι οι τελευταίοι επίγονοι μιας λαϊκής οικογένειας από Καραγκιοζοπαίχτες, που κρατούν ακόμη στα χέρια τους λίγη στάχτη, με ζωντανές μικρές σπίθες από τη μεγάλη εκείνη πυροστιά των συγκινήσεων της κεντρικής Εστίας των ανθρωπίνων συναισθημάτων που λέγεται Ανατολή".

Άγγελος Προκοπίου, Καθημερινή, 17.5.1949

"Πολλές χαρτονένιες φιγούρες έχουνε μια κατ' ευθείαν εντύπωση από τη φύση, ένα καταπληκτικά αληθινό σχέδιο. Έχουνε έκφραση ζωντανή και φυσική. Σε κάνει να χαίρεσαι όταν βλέπεις ότι η γνήσια ελληνική παράδοση της καθαρής γραμμής ζει ακόμα, υποσυνείδητα, μέσα στο λαό.

Κι ακόμα η μεγάλη ελληνική αρετή της συγκράτησης φαίνεται καθαρά στα πρόσωπα του Σπαθάρη. Ένας κάποιος ρυθμός κρύβεται μέσα σ' 'ολα αυτά τα έργα, ρυθμός που προσπαθεί να ξαναβγεί στο φως".

Ν. Νάκης (ζωγράφος), Νεοελληνικά Γράμματα, 25.5.1940