Σωτήρης Σπαθάρης Τα απομνιμονεύματα μου

Ο καραγκιοζοπαίχτης και οικοδόμος Σωτήρης Ευγενίου Σπαθάρης (1887-1974) είναι ο πρώτος Έλληνας λαϊκός καλλιτέχνης που έγραψε εκτενή κείμενα για τη ζωή του και για την τέχνη του. Ξεχωριστά, απολαυστικά και από πολλές απόψεις χρήσιμα τα κείμενα αυτά, πολύ ενδιαφέρουσα η ιστορία της συγγραφής τους, μεγάλη η περιπέτεια των χειρογράφων που τα διασώζουν.
Τα «απομνιμονέματά» του τα έγραψε ο Σπαθάρης τρεις φορές: μία το 1944, μία από το 1950 ώς το 1955, και μια τρίτη από το 1957 ώς το 1959. Η τελευταία εκδοχή, γραμμένη επειδή τα προηγούμενα χειρόγραφα είχαν χαθεί, εκδόθηκε στις αρχές του 1960, «λογοκριμένη» όμως και με γλωσσικές επεμβάσεις αρκετές. Τώρα τα χαμένα χειρόγραφα βρέθηκαν και στον παρόντα τόμο εκδίδονται για πρώτη φορά οι δύο παλαιότερες και πολύ αξιολογότερες μορφές του σπουδαίου αυτού έργου. Είναι ένας «άλλος» Σπαθάρης: η γλώσσα διαφέρει, μεγαλύτερο διάστημα καλύπτεται (π. 1894-1953), άγνωστα από αλλού επεισόδια εμφανίζονται, άλλα, γνωστά, περιγράφονται ζωηρότερα και εκτενέστερα. Ειλικρινής και έντιμος αφηγητής μοιάζει αυτός ο χαρισματικός και φιλότιμος αλλά και δύσκολος και σκληρός άνθρωπος, καθώς μας μιλά για τις αδυναμίες και τις αποτυχίες του με την ίδια ενάργεια και γλαφυρότητα που παρουσιάζει τα προτερήματα και τις επιτυχίες του. Πέρα από την αξία που έχουν ως σπουδαία πηγή για την ιστορία του ελληνικού θεάτρου σκιών, αλλά και για τον τρόπο που βίωνε τη «μεγάλη ιστορία» ένας εκπρόσωπος των φτωχών λαϊκών στρωμάτων της πρωτεύουσας, τα απομνημονεύματα του Σπαθάρη, που εκδίδονται εδώ χωρίς περικοπές και γλωσσικές επεμβάσεις, αποτελούν σημαντικότατο μνημείο λόγου. Πόσοι φορείς της προφορικής παράδοσης, που δεν διάβαζαν και με δυσκολία έγραφαν, θέλησαν και κατόρθωσαν να συντάξουν τόσο μεγάλα αυτοβιογραφικά κείμενα στη χώρα μας αλλά και αλλού;
Στην εισαγωγή του επιμελητή της έκδοσης Γιάννη Κόκκωνα, πέρα από τα εντελώς απαραίτητα βιογραφικά στοιχεία του Σπαθάρη, θα βρει ο αναγνώστης την ιστορία της συγγραφής των κειμένων, των προσπαθειών για την έκδοσή τους και της τύχης των χειρογράφων. Κάμποσα συμπληρωματικά κείμενα και παραλλαγές ορισμένων αφηγήσεων που σώθηκαν, μαζί με άλλα κείμενα του συγγραφέα μας δημοσιευμένα σε περιοδικά και εφημερίδες από το 1945 ώς το 1965, έχουν μπει σε τέσσερα παραρτήματα. Επεξηγηματικά σχόλια, γλωσσάρι και ευρετήριο συμπληρώνουν τον τόμο, ενώ η προερχόμενη από διάφορες πηγές διάσπαρτη εικονογράφηση υποστηρίζει, τρόπον τινά, οπτικά την αφήγηση.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1. Ποιος ήταν ο Σωτήρης Σπαθάρης και πώς έγινε (και) συγγραφέας (1887-1944)
2. Ο δημόσιος έπαινος του Σικελιανού, η «ορθογραφία» του πρώτου επιμελητή των απομνημονευμάτων και η διακοπή της συνεργασίας του με τον Σπαθάρη (1945-1948)
3. Από τις εκ των υστέρων επεμβάσεις στις εκ των προτέρων υποδείξεις: Ο Σπαθάρης ξαναγράφει τα απομνημονεύματά του με την καθοδήγηση ενός νεαρού αριστερού ποιητή (1950-1955)
4. Ο εκδότης και ο αρχικός σχεδιασμός της έκδοσης (1951-1953)
5. Η επεξεργασία του υλικού και η προετοιμασία της έκδοσης (1952-1955)
6. Η ρήξη του Σπαθάρη με τον δεύτερο επιμελητή και η «απώλεια» των χειρογράφων (1956-1957)
7. Η τρίτη γραφή των απομνημονευμάτων και η έκδοσή της το 1960
8. Η τύχη των χειρογράφων του Σπαθάρη και η σημερινή τους κατάσταση
9. Η παρούσα έκδοση. Δεδομένα και επιλογές
10. Συγκρίνοντας το περιεχόμενο των τριών γραφών
11. Να πιστέψουμε αυτά που θα διαβάσουμε;

ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΣΩΤΗΡΗ ΣΠΑΘΑΡΗ. ΠΡΩΤΗ ΓΡΑΦΗ (1944)
Παλιαί αναμνήσεις (c. 1895-1905)
Σας αφηγούμαι τι είδα και τι διήλθα εις του Θεόφιλου (1902-1903)
«Αρχίνησα να φημίζομαι» (c. 1903-1913)
«Μακεδονικόν μέτωπον» (1918-1919)
Όταν έπαιζα στου Πολυγένη, στο Αμαρούσιον (1919-1923)
Όταν έπαιζα εις του Σγουρού, εις την Κηφισιά (1924)
Σας αφηγούμαι όταν έπαιζα εις την Δράμα (1925)
«Έγινα πλέον καλλιτέχνης» (1925-1926)
«Καλλιτέχνης και ξυπόλυτος» (1931-1938)
«Τουρνέ» (1928-1938)
«Η αποθέωσις» (1936-1937)
«Εγώ είμαι χροσούζης» (1939)
«Εις την Λάρισα» (1939)
«Στους τραυματίας» (1940-1941)
«Έσσεν του έξτρα πρίμα» (1941-1942)
«Κλείνω και το βιβλίο μου» (1943-1944)

ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΣΩΤΗΡΗ ΣΠΑΘΑΡΗ. ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΡΑΦΗ (1950-1955)
Γράφω ποιος με έσπρωξε να γράψω τα απομνημονεύματά μου
«Αρχίνησα να παίζω» (c. 1895-1905)
«Δυο ψυχές αθώες»
«Η αρρώστια του ύπνου» (1893-1894)
«Έστησα μια σκηνή μικρή» (c. 1900-1919)
«Τότες που ’μουνα βοηθός του Θεοδωρέλου» (c. 1900)
«Η γκαμήλα» (1901-1902)
«Μου σκίσανε το πανί» (c. 1902)
«Ο Θεόφιλος της Βάθης» (1902-1903)
«Είχα κι αυτές τις αρρώστιες…»
«Εγώ και ο Μαθιός» (c. 1904-1906)
«Για μένα παντού απελπισιά» (c. 1906)
Παρέα με τους αλήτες (c. 1902-1905)
Πότε έμαθα πως δεν ήμουνα παιδί τους, της οικογένειας Σπαθάρη
«Στην Αίγενα» (c. 1906)
«Εγώ και ο Γιώργαρος» (c. 1907)
«Όταν παντρεύτηκα» (1912-1913)
Όταν ήμουνα στρατιώτης (1915-1917)
«Για το Μακεδονικό μέτωπο» (1918-1919)
«Στου Πολυγένη» (1920)
«Πάντα με το κεφάλι ψηλά» (1921)
«Το πούλημα του σπιτιού» (1921-1923)
«Ο Ριζόπουλος» (1920-1923)
«Πουλείται βίλα εξοχική» (1922-1923)
«Κάτοικος Κηφισιάς» (1924)
Πώς ο καραγκιόζης μου έκανε ταξίδι για την Μακεδονία (1925)
Στη Δράμα (1925)
«Πάμε για την Αθήνα» (1925)
«Το σωματείο μας» (1925)
«Ε, φτάνει, Θεόφιλε» (1925-1926)
Παράσταση του Φώτη Γιαγκούλα (1925-1926)
«Το τι έπαθα στη Δράμα» (1926)
[Ανακεφαλαίωση, 1923-1926]
«Ο καφετζής της Δεξαμενής» (1926)
«Χάλασα τη δουλειά» (1927-1928)
Πάμε για δουλειά του καραγκιόζη αλά κουτουρού παζάρι (1928)
«Στα κουτουρού για τη Λαμία» (1929)
«Πρωτάκουστη εξυπνάδα» (1930)
Στην Κερατιά (1930)
Η παράσταση του Αθανασόπουλου (1931)
Η γνωριμία μου με τον ζωγράφο Τσαρούχη (1931)
Τα βαμμένα νύχια που ξεσκίζουνε την τέχνη του ελληνικού καραγκιόζη (1932)
Η γνωριμία μου με την Έλλη Παπαδημητρίου (1932-1949)
«Ο γιος μου Ευγένιος» (1932)
«Εγώ και ο Μελίδης» (1933)
«Αποθέωση» (1936-1937)
«Εις την Σύρα» (1937)
«Η αποτυχία που έκανα στον πρωτότυπο καραγκιόζη» (1937)
«Βάσανα» (1938)
Η γνωριμία μου με τον μπαρμπα-Τάσο Τσίλια, βοηθό του Μπράχαλη (1938)
«Στο Μπαρουτάδικο» (1939)
«Με τους ήρωας της Αλβανίας» (1940-1941)
Τον καιρό της γερμανικής κατοχής
«Περιστατικά» (1917-1943)
«Μπήκανε αντάρτες» (1944)
Τι θα πει καλός κόσμος (1944)
Η γνωριμία μου με τον Άγγελο Σικελιανό (1945)
«Το αναμμένο κάρβουνο του καλλιτέχνη» (1946)
Για το Σικελιανό (1946)
«Εάν είχες ένα κτήμα…» (1946-1947)
Αγγλικό Ινστιτούτο (1947)
Ο Καραγκιόζης μου, που μου ’δωσε μια μέρα πολλά λεφτά (1951)
Ο Σικελιανός (1951)
«Το ταξιδάκι που ’κανα το 1953»
«Ο γάμος του γιου μου» (1953)
«Βρε κάτσε, γέρο, καλά…» (1953)
«Στην Κύπρο» (1953)
«Τι το νέο έφιαξα»
Το τέλος για τη ζωή μου

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ
1. Συμπληρώματα και παραλλαγές της πρώτης γραφής
2. Συμπληρώματα και παραλλαγές της δεύτερης γραφής
3. Κείμενα του Σπαθάρη δημοσιευμένα στον Τύπο
4. Δύο κείμενα του Σπαθάρη για τον Παναγή Κουταλιανό

ΕΠΕΞΗΓΗΜΑΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ
ΓΛΩΣΣΑΡΙ
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ