Η παρακμή της Δύσης Ι - Μορφή και πραγματικότητα

[...] Ο Σπένγκλερ, πολυΐστωρ και εντονότατα "φαουστικός", δαμάζει τεράστιες μάζες πολιτιστικού υλικού αναζητώντας με τη "φυσιογνωμική" ματιά του ομοιότητες και αναλογίες ανάμεσα στις μορφολογικά συγγενείς φάσεις των οκτώ πολιτισμών που πραγματεύεται, οι οποίες αναδεικνύονται ως μορφολογικά "ταυτόχρονες", καθώς όλα τα μεγάλα δημιουργήματα, όλες οι επιμέρους μορφές της θρησκείας, της τέχνης, της πολιτικής, της κοινωνίας, της οικονομίας, της επιστήμης γεννιούνται, ολοκληρώνουν την ανάπτυξή τους και σβήνουν "ταυτόχρονα", ανεξάρτητα από τον ημερολογιακό χρόνο. Τέτοια "ταυτόχρονα" φαινόμενα είναι μεταξύ άλλων ο βουδισμός, ο στωικισμός και ο σοσιαλισμός, τρεις τρόποι ψυχικής παρακμής τριών διαφορετικών πολιτισμών. Αυτή η κυκλική-μορφολογική θεώρηση της ιστορίας έχει επικριθεί περισσότερο από κάθε άλλη πτυχή της Παρακμής της Δύσης, ενώ έχουν επιδοκιμασθεί αμέτρητες πραγματολογικές παρατηρήσεις και κρίσεις-ανακαλύψεις της φυσιογνωμικής-μορφολογικής φιλοσοφίας του και η ιστορία του 20ού αιώνα έχει υπερεπιβεβαιώσει τις κεντρικές προβλέψεις του.
Το θεωρητικό πλαίσιο μπορεί να είναι απλώς η Ιθάκη που χαρίζει το μεγάλο ταξίδι της πλούσιας και συνεχώς τεταμένης ανάγνωσης. Έτσι και ο αναγνώστης δεν καλείται να πιστέψει, αλλά προπάντων να βιώσει με τη σειρά του αυτήν την περιπέτεια διαμέσου των πολιτισμών, να σκεφθεί ο ίδιος και να κρίνει μέσα από τη δική του εμπειρία του κόσμου.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το 1924 ο Φ. Σκοτ Φιτζέραλντ έγραφε στον Μάξγουελ Πέρκινς, επιμελητή των βιβλίων του στις εκδόσεις Scribner: «Διάβαζα Σπένγκλερ το καλοκαίρι που έγραφα τον Μεγάλο Γκάτσμπι και δεν νομίζω ότι θα συνέλθω ποτέ απ' αυτό». Δεν ήταν ο μόνος. Κανένα θεωρητικό έργο του 20ού αιώνα δεν προκάλεσε τόσες συζητήσεις και διαμάχες όσες H παρακμή της Δύσης. Τα όσα μεσολάβησαν στα 80 χρόνια που πέρασαν από την πρώτη του έκδοση καθιστούν το μνημειακό αυτό έργο οδυνηρά πιο επίκαιρο. Εστω και αργά, H παρακμή της Δύσης κυκλοφορεί στα ελληνικά σε εξαίρετη μετάφραση, που συνοδεύεται από διαφωτιστικές σημειώσεις, του Λευτέρη Αναγνώστου. Και μόνο το γεγονός ότι φαίνεται να υπάρχει κοινό υποδοχής για ένα έργο 1.500 σελίδων είναι στοιχείο ωρίμανσης της ελληνικής βιβλιοαγοράς και κατά συνέπεια της πνευματικής μας ζωής, αλλιώς ουδείς εκδότης θα ήταν διατεθειμένος να αναλάβει το ρίσκο - πόσο μάλλον όταν πρόκειται, όπως εδώ, για αρνητικό βιβλίο.



Ζωή και θάνατος των μορφών



Η κυκλική αντίληψη της ιστορίας που εισήγαγε και ανέπτυξε συστηματικά και σε τεράστιο βάθος πεδίου ο Σπένγκλερ έχει απορριφθεί από τη μεγάλη πλειονότητα των ιστορικών και των κοινωνικών επιστημόνων. Η υπόθεση, δηλαδή, ότι η Ιστορία καθορίζεται από την ακμή, το γήρας και τον θάνατο των μεγάλων πολιτισμών-φορέων της μόνο από τον Τόινμπι είχε υιοθετηθεί. Το ότι κατανοούμε τον πολιτισμό όχι μέσω της διαδοχής των ιστορικών εποχών αλλά της μορφολογίας τους ανέτρεπε εδραιωμένες πεποιθήσεις τόσο όσον αφορά τη ζωή και τον θάνατο των μορφών όσο και την πορεία του ανθρώπου μέσα στον χρόνο και στην Ιστορία. Το ότι αποδείχθηκε τελικά πως ο Σπένγκλερ είχε δίκιο και όχι οι αντίπαλοί του προκαλεί μεγάλες ανησυχίες. Υποθετικά μιλώντας, ο καλλιτέχνης δικαιούται, ας πούμε, να είναι όσο πεσιμιστής θέλει, δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και με τον επιστήμονα. Το προκλητικό επί του προκειμένου συνίσταται στο ότι ο Σπένγκλερ, μια νεορομαντική φυσιογνωμία, υπήρξε καλλιτεχνική φύση εφοδιασμένη με τεράστια επιστημονική συγκρότηση. Τα πράγματα δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο και από το γεγονός ότι αυτός ο «ορκισμένος» Κεντροευρωπαίος αλλά ταυτοχρόνως και αποσυνάγωγος της πρωσικής παράδοσης έστησε πάνω στα ερείπια ενός πολιτικοκοινωνικού συστήματος, τις τιμές του οποίου αρνήθηκε, τη μία μετά την άλλη, το δοξαστικό και την ελεγεία της πτώσης του προεκτείνοντάς το ως την έσχατη Θούλη του χρόνου.

Αρνήθηκε τις προτάσεις να αναλάβει καθηγητής σε γερμανικά πανεπιστήμια και όλη του τη ζωή βρισκόταν σε σύγκρουση με την κατεστημένη παιδεία. Οι ναζιστές τον θεοποίησαν, ο ίδιος όμως κράτησε αποστάσεις από το χιτλερικό καθεστώς, όχι βεβαίως γιατί ήταν κανένας δημοκράτης αλλά επειδή ένιωθε απέχθεια για τις μάζες (στο ορμέμφυτο των οποίων απευθυνόταν ο ναζισμός) και τον «πρωτόγονο αντισημιτισμό», όπως έλεγε, του καθεστώτος. Συνάντησε τον Χίτλερ μόνο μία φορά στο Μπαϊρόιτ και αυτή αρκούσε για να τον χαρακτηρίσει «χοντροκομμένο» και «ανόητο». Πεθαίνοντας το 1936 και ενώ πιο μπροστά οι ναζιστές είχαν απαγορεύσει και την παραμικρότερη αναφορά στο όνομά του, αυτός ο μοναχικός, μοναρχικός και εγωτικός αναρχικός πήρε μαζί του δύο βιβλία των μεγάλων του δασκάλων: τον Φάουστ του Γκαίτε και τον Ζαρατούστρα του Νίτσε.



Το φθινόπωρο του πολιτισμού



Ο Σπένγκλερ εξετάζει τον κάθε πολιτισμό ως ενιαία και οργανική οντότητα, ως έναν οργανισμό που αναπτύσσεται, ωριμάζει, παρακμάζει και πεθαίνει. Ο τωρινός δυτικός πολιτισμός, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του, βρίσκεται στο φθινόπωρό του - άρα στα πρώτα στάδια της παρακμής του. Είναι φαουστικός, δηλαδή πολιτισμός όχι του κενού διαστήματος αλλά του άπειρου χρόνου και της εξαγοράς του, και επεκτατικός, επομένως πολιτισμός της θέλησης και της δύναμης, του χρήματος και της μηχανής. Το 1918, όταν δημοσιεύτηκε ο πρώτος τόμος της Παρακμής, όλοι πίστευαν ότι τον A/ Παγκόσμιο Πόλεμο θα τον διαδεχόταν η ειρήνη, ενώ ο Σπένγκλερ ήταν ο μόνος που υποστήριζε ότι ένας νέος παγκόσμιος πόλεμος περίμενε την ανθρωπότητα. Σε μια εποχή που οι περισσότεροι ισχυρίζονταν ότι ο άνθρωπος είναι φύσει καλός, ο Σπένγκλερ έλεγε πως ο άνθρωπος είναι ζώο αρπακτικό και κατακτητικό, ότι είναι ο αρχέγονος κυνηγός, απηχώντας τον Νίτσε. Η κυκλική αντίληψη της Ιστορίας φυσικά είναι μεταφορά της νιτσεϊκής θεωρίας περί αιώνιας επιστροφής (ή επαναστροφής). Οσοι αντιδρούσαν κατά του Σπένγκλερ λειτουργούσαν υπό το καθεστώς συναισθηματικής φόρτισης. Οι αντίπαλοί του, ακαδημαϊκοί δάσκαλοι της κατεστημένης παιδείας κυρίως, δεν είχαν το ανάστημα και τα εφόδια να συγκριθούν μαζί του, γι' αυτό και ο Σπένγκλερ, όντας χωρίς αντίπαλο, «τους κατσάδιαζε σαν επιλοχίας», όπως λέει ο Αντόρνο.

H παρακμή της Δύσης, ωστόσο, για τον σημερινό αναγνώστη δεν είναι μόνο ένα θεμελιακό κείμενο εποχής, είναι πρωτίστως έργο του οποίου τα ερωτήματα και οι απαντήσεις εξακολουθούν να υφίστανται και μάλιστα να επανέρχονται σήμερα, ύστερα από τις συνεχείς διαψεύσεις των μεγάλων κοινωνικών επαγγελιών, ως ζητήματα μείζονος σημασίας. Ελάχιστα παραδείγματα άλλωστε αρκούν: οι μονεταριστικές κοινωνίες των ημερών μας δεν είναι παρά επιβεβαιώσεις των όσων λέει ο Σπένγκλερ για τη λειτουργία του χρήματος στις σύγχρονες καπιταλιστικές δημοκρατίες. Τα καισαρικού τύπου καθεστώτα, που επικράτησαν σχεδόν σε όλη την Ευρώπη κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, απλώς επιβεβαίωναν τα όσα είχε προβλέψει. Η ίδια η έννοια της παρακμής είναι βαθιά ριζωμένη στη νεότερη φάση του δυτικού πολιτισμού και επανέρχεται σαν κακό όνειρο στις σύγχρονες κοινωνίες. Η διάσταση φύσης και πόλης, που ως κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο αποτελεί την κραυγαλέα διάψευση των όσων ευαγγελίστηκε στην Ουτοπία του ο Τόμας Μουρ, είναι προδρομική περιγραφή του οικολογικού εφιάλτη των ημερών μας. Αν θέλει κανείς να καταλάβει γιατί μετά τον Διαφωτισμό, ύστερα από δύο παγκοσμίους πολέμους και τα εκατομμύρια των νεκρών που στοίχισαν στην ανθρωπότητα, ο κοινωνικός δαρβινισμός σαρώνει τον κόσμο της Δύσης, δεν έχει παρά να διαβάσει αυτό το προκλητικό βιβλίο.



Φαουστικός και απολλώνιος χρόνος



Ο Σπένγκλερ πρώτος διέκρινε και περιέγραψε με εκπληκτική ακρίβεια τις διαφορές ανάμεσα στον φαουστικό και στον απολλώνιο χρόνο και κατ' επέκταση το χάσμα που χωρίζει τους πρωτοϊστορικούς πολιτισμούς από τον σύγχρονο κόσμο. Μίλησε για τη βαθιά επίδραση των θρησκευτικών δογμάτων στους πολιτισμούς και στις κοινωνίες σε μια εποχή που οι πάντες πίστευαν ότι η επιστημονική και η τεχνική πρόοδος θα ήταν από μόνες τους ικανές να αλλάξουν τα πάντα προς το καλύτερο, για να διαψευστούν πολύ σύντομα. Επιπλέον μίλησε για τη μοίρα και το πεπρωμένο με έναν τρόπο τόσο σαγηνευτικό όσο και επικίνδυνο, απευθυνόμενος στην καρδιά και στον νου όχι μόνο των εθνικιστών της Ευρώπης αλλά και αναρίθμητων διανοουμένων της άλλης όχθης. Πόσα από τα όσα λέει για τη μοίρα και το πεπρωμένο ο Μαλρό λ.χ. δεν έχουν την καταγωγή τους στον Σπένγκλερ;

H παρακμή της Δύσης αποτελεί χωρίς αμφιβολία ένα από τα αντιπροσωπευτικότερα έργα του γερμανικού πνεύματος, ένα sturm und drang στις πολιτισμικές και στις ιστορικές σπουδές. Πρωτίστως όμως είναι βιβλίο που απευθύνεται στο μορφωμένο αναγνωστικό κοινό, έργο που συναρπάζει τον αναγνώστη με τον τρόπο, θα έλεγα, που συναρπάζει και τον ίδιο τον Σπένγκλερ η θεωρία του. Αξίζει να διαβαστεί και μόνο για να διαφωνήσει κανείς με τον συγγραφέα του - στο ανώτερο ωστόσο πεδίο των ιδεών και της υψηλής εποπτείας.



Αναστάσης Βιστωνίτης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 18-01-2004






ΚΡΙΤΙΚΗ



Το έργο του Σπένγκλερ εμφανίστηκε σαν τον κομήτη του Χάλεϊ: σκοτεινός προάγγελος του τέλους του Κόσμου!

Σε μιαν κρίσιμη όσο και τραγική εποχή για την ηττημένη στον Πρώτο Παγκόσμιο Γερμανία, ένας Πρώσος πατριώτης προέβλεπε το οριστικό σβήσιμο ολοκλήρου του Δυτικού πολιτισμού. Οχι εξ αποκαλύψεως, αλλά με τεκμηριωμένη ιστορική ανάλυση. Οχι από καθέδρας, αφού είχε αρνηθεί την προσφερθείσα έδρα Φιλοσοφίας στη Γοτίγγη, όπως επρόκειτο λίγα χρόνια αργότερα ν' απορρίψει και την έδρα Ιστορίας του Πολιτισμού στη Λιψία. Στοχαστής με πνεύμα οξύτατα αντισυμβατικό, που ποτέ δεν μπορούν να χωνέψουν οι κρατούντες, γι' αυτό και παρά έναν πρώτο εναγκαλισμό εκ μέρους των ανερχόμενων εθνικοσοσιαλιστών, αυτός μεν έμεινε ηθελημένα απ' έξω, κι εκείνοι καταλαβαίνοντας γρήγορα πως δεν θα κατάφερναν να τον κάνουν δικό τους, τον περιόρισαν στη σιωπή!

Το έργο του έγινε γρήγορα η «Βίβλος» της Φιλοσοφίας της Ιστορίας και διαβάστηκε τόσο από ενθουσιώδεις λάτρες της σκέψης του όσο και από πεισματικά μαινόμενους αρνητές της. Ο χειμαρρώδης, άκρως ποιητικός και συνάμα έντονα εγωτικός του λόγος, οι γενναίες συλλήψεις και η καθαρότητα της ματιάς, του εξασφαλίζουν ακόμη και σήμερα μιαν εξέχουσα θέση στην ευρωπαϊκή γραμματεία.

Από την εισαγωγή του κιόλας, ρίχνεται με πάθος κατά του κατεστημένου τρόπου αντιμετώπισης της Ιστορίας από φιλοσόφους και ιστορικούς. Στηλιτεύει τον εγκλωβισμό τους στα όρια των δυτικών και μόνο πολιτισμών, χτυπάει τις στείρες περιοδολογήσεις σε: «Αρχαιότητα», «Μεσαίωνα» και «Νεότερους χρόνους», περιγελά την τελεολογική θεώρηση των ιστορικών εποχών, που συχνά χαρακτηρίζονται σε φημισμένα κιόλας συγγράμματα ως «καταδικασμένες» τάχα να περάσουν σε επόμενες -«αυτοκαθαιρόμενες» υπό τύπον θρησκευτικής λύτρωσης... Αρνείται ρητά οιαδήποτε έννοια «σκοπού» ή «προόδου» μες στην Ιστορία και καθαιρεί το Θεό από «αρχιτέκτονα του εκάστοτε σχεδίου του Κόσμου». Αποτέμνει με αλύπητο νυστέρι την υπολανθάνουσα αισιοδοξία, που ίσως βολεύει τους πολλούς, αλλοιώνει όμως την κρίση μας. Τέλος, υπενθυμίζει τη σχετικότητα των πορισμάτων της σκέψης σε συνάρτηση προς το χώρο πάντα και το χρόνο, αρνούμενος τις «αιώνιες» ή «οικουμενικές» αλήθειες.

- Καταθλιπτικός, πεσιμιστής, θα πείτε; Εκείνος έγραφε στον Πρόλογό του: Το ουσιώδες είναι η σκληρότητα της ζωής. Οχι η έννοια της ζωής, όπως τη διδάσκει η ιδεαλιστική φιλοσοφία της στρουθοκαμήλου. Οποιος δεν ξεγελιέται από τις έννοιες δεν αισθάνεται τη θέση μου ως απαισιοδοξία. Οι υπόλοιποι δεν παίζουν κανένα ρόλο!

Ενας τέτοιος λόγος όμως κάπου αναπέμπει... Και δεν είναι τυχαίο που αντί καθηγητάδων, φίλων και συναδέλφων, εις θέσιν δασκάλων, στους οποίους «οφείλει σχεδόν τα πάντα» μνημονεύει δύο μόνον ονόματα: Γκέτε και Νίτσε! Από τον Γκέτε έχω τη μέθοδο, από τον Νίτσε τον προβληματισμό!



Σε τι συνίσταται όμως η νέα αυτή «Αποκάλυψη» της Ιστορίας;



Για τον Σπένγκλερ, οι πολιτισμοί είναι οργανισμοί. Η παγκόσμια Ιστορία είναι η συνολική βιογραφία τους. Καθένας τους έχει τη δική του ψυχή, η οποία αποτυπώνεται ακριβέστερα στην Τέχνη, την οικονομική και επιστημονική σκέψη καθώς και τη θρησκεία του. Διατρέχουν τις ηλικιακές βαθμίδες του ανθρώπου, κι όλοι τους έχουν παιδική ηλικία, νιάτα, ωριμότητα και γηρατειά.

Ενας πολιτισμός γεννιέται όταν μια μεγάλη ψυχή ξυπνάει μες από την πρωτογενή κατάσταση του αιωνίως παιδικού ανθρώπου και αποχωρίζεται -μια μορφή που αναδύεται από το άμορφο. Ανθίζει σε συγκεκριμένη περιοχή, με την οποία και παραμένει συνδεδεμένη σαν φυτό.

Στη νεανική ηλικία, μια ισχυρή κινητήριος θρησκευτική ροπή, κατά βάσιν πάντα, φέρει σταδιακά προς την πνευματική και υλική ανάπτυξη. Στην Τέχνη φυσάει ένας ανοιξιάτικος αέρας και μια μυθική συνείδηση του κόσμου παλεύει με όλα τα σκοτάδια και τους δαίμονες μέσα της και στη φύση για να ωριμάσει, αναζητώντας την πιο καθαρή και φωτεινή έκφραση της ουσίας της ύπαρξής της. Κυριαρχεί ακόμα η παιδική λαχτάρα και ο φόβος.

Οσο πλησιάζει προς το μεσουράνημα τόσο πιο ανδρική, πιο στυφή, αυτοκυρίαρχη και κορεσμένη γίνεται η μορφολογική του γλώσσα, τόσο πιο βέβαιη αισθάνεται τη δύναμή του ένας πολιτισμός, τόσο σαφέστερα γίνονται τα χαρακτηριστικά του. Αργότερα, εμφανίζονται τα τρυφερά σχεδόν εύθραυστα έργα μιας πονεμένης γλυκύτητας -όπως οι Καρυάτιδες, τα αραβουργήματα των πεταλοειδών τόξων των Σαρακηνών, ο Βατό και ο Μότσαρτ.

Στη γεροντική του φάση, ο πνευματικός πολιτισμός υποκαθίσταται από θυελλώδη ανάπτυξη του τεχνικού. Οι τεχνικοί πολιτισμοί συνιστούν πάντοτε την κατακλείδα. Ακολουθούν το γίγνεσθαι ως αποπερατωμένα γεγονότα, τη ζωή ως θάνατος, την εξέλιξη ως ακαμψία, την ύπαιθρο και την ψυχική παιδική ηλικία ως πνευματικά γηρατειά και πέτρινη απολιθωτική «κοσμόπολη». Τούτη ακριβώς η κοσμόπολη, καθώς τη λέει, αποτελεί το ειδοποιό σύμπτωμα ενός θνήσκοντος πολιτισμού. Η ανάπτυξη των τερατωδών αυτών τέλεια πολεοδομικά οργανωμένων συμπλεγμάτων, ξεκίνησε με την Αλεξάνδρεια και τη Ρώμη και εμφανίστηκαν πανομοιότυπα, με την εντυπωσιακή τους γεωμετρία, σ' όλους τους πολιτισμούς. Στα νεότερα χρόνια πήραν τη σκυτάλη το Παρίσι, το Βερολίνο, το Λονδίνο και η Νέα Υόρκη, που καταπίνουν αχόρταγα τον περίγυρό τους μην αφήνοντας τίποτε άλλο πέρα από μια σχεδόν ακατοίκητη έρημο, και απομυζώντας όλες τις υγιείς δυνάμεις της υπαίθρου. Ο άνθρωπος της μεγαλούπολης, καθαρός ρεαλιστής, πραγματιστής, πολέμιος κάθε παράδοσης και του πνευματικού πολιτισμού συλλήβδην, εμφανίζεται σε μια άμορφα κυμαινόμενη μάζα, άθρησκος, ευφυής, άγονος. Χαρακτηριστικό του μάλιστα: η φυσική στειρότητα, που δεν έχει την αιτία της στην οικονομική τάχα κρίση, αλλά αποτελεί «μεταφυσική» καθαυτό στροφή προς το θάνατο!

Στο λυκόφως πια, η φωτιά της ψυχής σβήνει. Στο χώρο της Τέχνης, η μειωνόμενη δύναμη αποτολμά μιαν ακόμα φορά με μισήν επιτυχία -με τον κλασικισμό, που δεν λείπει από κανέναν φθίνοντα πολιτισμό- να φέρει σε πέρας μια μεγάλη δημιουργία. Η ψυχή ξαναθυμάται με πόνο, όπως στο Ρομαντισμό, την παιδική της ηλικία. Στη σφαίρα της πολιτικής πράξης εμφανίζεται ο Ιμπεριαλισμός, που πρέπει να νοείται ως σύμβολο της Εξόδου του Τέλους. Κανένας λαός δεν μπορεί να κομπάζει επί αιώνες στο προσκήνιο της Ιστορίας. Κι όπως ο πνευματικά καλλιεργημένος άνθρωπος στρέφει την ενέργειά του προς τα μέσα, έτσι ο τεχνικά πολιτισμένος τη στρέφει προς τα έξω! Η επεκτατική τάση είναι κάτι μοιραίο και δαιμονιώδες, που αρπάζει τον όψιμο άνθρωπο του παγκόσμιου σταδίου, τον αναγκάζει να την υπηρετήσει και τον αναλώνει, είτε θέλει είτε όχι είτε το ξέρει είτε όχι! (Προέβλεπε, μάλιστα, πως και ο ελάχιστα αναπτυγμένος στις μέρες του Σοσιαλισμός, όσο και αν τότε ακόμη εναντιωνόταν στην επέκταση, μια μέρα θα γίνει ο κυριότερος φορέας της!)

Στην ύστατη αυτή φάση, η κουρασμένη, στεναχωρημένη ψυχή ποθεί απ' το χιλιόχρονο φως ν' αποσυρθεί ξανά στο σκοτάδι του μυστικισμού, στη μήτρα, δηλαδή στον τάφο. Επιστρέφει στη μαγεία της «δεύτερης θρησκευτικότητας», όπως οι άνθρωποι της όψιμης Αρχαιότητας στη λατρεία του Μίθρα, της Ισιδας και του Ηλιου.

Φυσικά, ύστερα από τη λεπτομερή αυτή «Παθολογία», περιττεύει ν' αναρωτηθεί κανείς πού βρίσκεται ο δυτικός πολιτισμός. Ο Σπένγκλερ δεν αφήνει περιθώρια γι' αυταπάτες, διεξόδους και υπεκφυγές: Δεν έχουμε την ελευθερία να επιτύχουμε τούτο ή εκείνο. Είμαστε όμως ελεύθεροι να κάνουμε το αναγκαίο ή να μην κάνουμε τίποτε. Κι ένα πρόβλημα που έθεσε η αναγκαιότητα της Ιστορίας θα λυθεί με ή παρά τη θέληση του ατόμου.

Ολα τούτα θα συνιστούσαν έναν σαγηνευτικό ποιητικό δογματισμό, αν δεν συνοδεύονταν από εξαίρετες αναλύσεις των επιμέρους εκφάνσεων κάθε πολιτισμού και πολύ πετυχημένους παραλληλισμούς φάσεων και φαινομένων διαφορότατων πολιτισμών, με μεγάλες αποστάσεις χώρου και χρόνου να τους χωρίζουν, που όμως η πένα του Σπένγκλερ καταφέρνει να δείξει πειστικότατα τις βαθύτερες συγγένειές τους, ρίχοντάς τους ένα νέο φως. Βέβαια, το να παρακολουθήσει κανείς τη σκέψη του δεν είναι πάντα εύκολο, καθόσον, παρ' όλη την απλή κατά βάσιν γραφή του, οι γνωστικοί του ορίζοντες είναι τόσον ευρείς, ώστε ο αμύητος δυσκολεύεται να συλλάβει την ανάπτυξή του, λ.χ., περί μη υπάρξεως μίας Μαθηματικής επιστήμης, αλλά ιδιαίτερων Μαθηματικών για κάθε πολιτισμό, ενώ εφιστά περαιτέρω την προσοχή στις υπολανθάνουσες κι ωστόσο υποχρεωτικές σχέσεις μεταξύ Μαθηματικών και μουσικής Σύνθεσης ή Ζωγραφικής κάθε εποχής.

Φυσικά, οι τέτοιες αντιλήψεις ανοίγουν και νέους ορίζοντες στο μελετητή της Ιστορίας. Αν όλες οι εκφάνσεις ενός πολιτισμού συναρτώνται και αν δεν αποτελούν παρά αναγκαίες εκδηλώσεις ενός οργανικού όντος σε μια φάση του βίου του, τότε, όσον αφορά μεν το παρελθόν, το πεδίο δράσης των ερευνητών διευρύνεται απεριόριστα, αφού με δεδομένη τη Διακοσμητική ή την Αρχιτεκτονική, για παράδειγμα, ενός πολιτισμού μπορούμε να αχθούμε στις φιλοσοφικές ή επιστημονικές αντιλήψεις των φορέων του, ενώ, απ' την άλλη, το μέλλον δεν είναι πλέον αρμοδιότητα του μάντη ή της χαρτορίχτρας, αλλά του επιστήμονα, που στηριγμένος σε τεκμηριωμένες αναλογίες μπορεί να προβλέψει τα επερχόμενα στάδια και φάσεις του ιστορικού γίγνεσθαι.

Ενα τέτοιο έργο 1.300 σελίδων απαιτεί τρομερό μεταφραστικό μόχθο και ο εκδότης που ανέλαβε, έστω και με καθυστέρηση 80 ετών, να μεταφέρει τον Σπένγκλερ στα ελληνικά, πρόσφερε έργο αληθινά εθνικό! Ο Λ. Αναγνώστου απέδωσε ικανά την εμπνευστική γραφή του Γερμανού σοφού, αντιμετώπισε επιτυχώς τη δύσκολη φιλοσοφική ορολογία κι εκατοντάδες ονόματα και τοπωνύμια, ενώ πρόσθεσε παράλληλα και σχόλια συνοπτικά, επαρκή, χρήσιμα και άμεσα κατανοητά. Είναι σαφής η προσπάθειά του να εκλαϊκεύσει το δύσβατο έργο, χρησιμοποιώντας παντού δημοτική, χωρίς να ενδίδει στο δέλεαρ της καθαρεύουσας (όπου πολύ ευκολότερα αποδίδονται τέτοια φιλοσοφικά κείμενα, αλλά με βαρύ τίμημα τον αποκλεισμό ενός μέρους του αναγνωστικού κοινού).

Θα σημείωνα μόνο, για να διορθωθούν σε μια δεύτερη έκδοση, πως ξέφυγε «το Παταλιπούτρα» (σ. 36), αντί: «η Παταλιπούτρα», ενώ ο «στόχος» καλύτερα να μη χρησιμοποιείται καταχρηστικά στη θέση του: «σκοπού». Στις σ. 51-2 πιστή μεν η απόδοση του όρου «ιδεολόγος» και «ιδεολογικός» απ' τα γερμανικά (αντί του «ιδεαλιστικός», που θα 'ταν συμφωνότερο προς τα συμφραζόμενα), αλλά ίσως να επιφέρει σύγχυση στον αναγνώστη. Τέλος, πού και πού, εμφανίζονται ανύπαρκτες παθητικές φωνές ρημάτων: (σ. 66: «επισκοπηθεί», σ. 79: «συνειδητοποιείται» κ.ά.). Ολα τούτα, ωστόσο, δεν αποτελούν παρά αμελητέα πταίσματα σ' ένα πόνημα τέτοιας έκτασης. Ο μεταφραστής κατάφερε ένα βαρύ βιβλίο να διαβάζεται. Και όποιος το διαβάσει, είναι βέβαιο πως δεν θα γυρίσει σελίδα του χωρίς κάτι να υπογραμμίσει, συχνά και παραγράφους ολόκληρες, με νοήματα σπάνια, από εκείνα που συνιστούν «οιάκισμα βίου».

Η παρουσίαση του διτόμου είναι το αληθινό εκδοτικό γεγονός της χρονιάς. Και οι συντελεστές του θ' άξιζαν έπαινο και στήριξη από τους αιωνίως κοιμώμενους κρατικούς φορείς και τα πνευματικά ιδρύματα!



ΣΤΑΝΤΗΣ Ρ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/05/2004