Σαν τον κλέφτη μες στη νύχτα

Η Λήδα Λοΐζου είναι η καλύτερη ηθοποιός της γενιάς της. Μέσα από τους ρόλους που υποδύεται ξορκίζει και τα δικά της φαντάσματα. Στην πρεμιέρα του τελευταίου της έργου, έως και την πέμπτη πράξη, όλα μοιάζουν ιδανικά, ώσπου, στο κρισιμότερο σημείο, συμβαίνει κάτι αναπάντεχο. Η παράσταση καταστρέφεται και η Λήδα καταρρέει επί σκηνής. Τι ισχυρίζεται όμως όταν συνέρχεται; Γιατί κανείς δεν μπορεί να την πιστέψει; Τι έχει δει, μονάχα αυτή, που κανείς από τους θεατές της παράστασης δεν αντιλήφθηκε; Η Λήδα προσπαθεί μάταια να βρει κάποιες απαντήσεις ως τη στιγμή που εισβάλλει στη ζωή της ένας άγνωστος άντρας, ο οποίος τη βγάζει από το αδιέξοδο προτείνοντάς της έναν διαφορετικό δρόμο, που θα τους οδηγήσει σε μια αποκαλυπτική περιπλάνηση. Κάπως έτσι αρχίζει το μεγάλο ταξίδι της Λήδας σε μια σειρά από πρωτόγνωρα φυσικά και ψυχικά τοπία, με οδηγό τις δύο μόνες συμπαντικές έννοιες: τον Έρωτα και το Θάνατο. Είναι η κατάδυση σε έναν παράξενο κόσμο πυ αρθρώνει τα ενείπωτα, ανασύρει τα θαμμένα, φέρνει στο φως κρυμμένα μυστικά και γεγονότα. Όποιος καταφέρει να επιστρέψει από εκεί ερμηνεύει αλλιώς τη ζωή του.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Θέλει την τέχνη της η συγγραφή ενός βιβλίου εμποτισμένου με ξένο άρωμα. Γιατί μια πλούσια μυρωδιά, οικεία από άλλες, διαφορετικές αναγνώσεις ή και θεάματα, φέρνει αναπότρεπτα τη σύγκριση, που μπορεί να οδηγήσει και στη διάψευση των προσδοκιών. Για το τρίτο μυθιστόρημά του ο Α. Σταμάτης δανείζεται από τα ομιχλώδη έργα του Βορρά, που εδώ και έναν αιώνα γοητεύουν το ελληνικό θεατρόφιλο κοινό και με τον σκοτεινό μυστικισμό τους. Με την πέμπτη πράξη, την τελευταία ενός κλασικού έργου, ανοίγει και κλείνει το μυθιστόρημα. Οσα συμβαίνουν ενδιαμέσως δεν είναι παρά μια προσπάθεια κατάβασης στα βάθη της γυναικείας ψυχής. Επί σκηνής τέσσερις ηθοποιοί, δύο δευτερεύοντες και το ζευγάρι των πρωταγωνιστών, ο αναισθησιολόγος Γιον Γκάλβιν και η σύζυγός του Λίντα· το πέμπτο πρόσωπο, ο Ξένος, θα εμφανιστεί τελευταίος. Ο τίτλος του έργου δεν αναφέρεται και τα ονόματα των προσώπων παραλλάσσονται, υπάρχει όμως διάχυτο το άρωμα του Ιψεν. Παρακολουθούμε την κορυφαία σκηνή της Κυράς της θάλασσας ή Κυρίας από τη θάλασσα, με το ιψενικό τρίγωνο, τον δόκτορα Βάγγελ, τη δεύτερη σύζυγό του Ελλίντα και τον Ξένο, τον Φρήμαν, που έρχεται μετά από χρόνια να διεκδικήσει την καλή του, «σαν ένας κλέφτης μες στη νύχτα», όπως παρατηρεί ο νεαρός, φέρελπις καλλιτέχνης Λύγκστραντ, ή και Λιντς, κατά το μυθιστόρημα, ένα ακόμη ιψενικό πρόσωπο με ενδιάθετη κλίση για φυγή.

Ο Α. Σταμάτης επικεντρώνει το μυθιστόρημα στην Ελλίντα ή και Λίντα, ακριβέστερα στην ηθοποιό που την υποδύεται, τη Λήδα. Αυτή που τελικά θα φύγει «σαν τον κλέφτη μες στη νύχτα», προσφέροντας έναν αλληγορικό τίτλο στο βιβλίο, σε αντίθεση με την ιψενική ηρωίδα που «εγκλιματίζεται» στη συζυγική ζωή και δεν ακολουθεί τον Ξένο. Επιλογή μάλλον αδιέξοδη, αφού στο επόμενο έργο του Ιψεν μια «συγγενική ψυχή», η Εντα Γκάμπλερ, θα αυτοκτονήσει. Οπως και να έχει, η Λήδα του μυθιστορήματος θα εγκαταλείψει τον σύζυγο και θα φύγει μόνη, θυμίζοντας περισσότερο μιαν άλλη ηρωίδα ενός διαφορετικού σκανδιναβού δραματουργού, Σουηδού αυτή τη φορά, κατά 41 χρόνια μεταγενέστερου, που τον θεώρησαν, μάλλον αδικώντας τον, «χλωμή σκιά του πρωτομάστορα», τη Γερτρούδη του Γιάλμαρ Σέντερμπεργκ. Καλλιτέχνις με προσωπικότητα αυτή, τραγουδίστρια της όπερας, η οποία, όπως και η ηθοποιός του μυθιστορήματος, αναζητά στη δουλειά της μια διαφορετική πραγματικότητα, όπου θα νιώθει περισσότερο επαρκής από ό,τι στη ζωή της. Κατ' επανάληψιν ο Α. Σταμάτης κλείνει το μάτι στον Σέντερμπεργκ· πλάθοντας ένα ποιητικό πρόσωπο στο πρότυπο της Γερτρούδης, βαφτίζοντας έναν ήρωα, τον συγγραφέα του θεατρικού έργου, Γιάρμε, ή ακόμη αφηγούμενος την παράπλευρη ιστορία ενός ζωγράφου που θα προτιμήσει να διώξει την αγαπημένη του προκειμένου να αφοσιωθεί στο έργο του κατ' αντιγραφήν της ερωτικής σχέσης του Γκάμπριελ Λίντμαν με τη Γερτρούδη. Κατά τα άλλα, το μυθιστόρημα πλέκεται σύμφωνα με τις εμμονές του συγγραφέα.

Από τους παραγωγικότερους νεότερους συγγραφείς ο Α. Σταμάτης, εκδίδει σταθερά ένα μυθιστόρημα ανά διετία. Εφέτος συμπληρώνει δεκαετή παρουσία, με πέντε ποιητικές συλλογές και τρία μυθιστορήματα. Με την παρουσίαση στο προσκήνιο του μυθιστοριογράφου, ο ποιητής αραίωσε τις εμφανίσεις του, χωρίς ωστόσο να εξαφανισθεί, όπως δείχνει και η ταυτόχρονη έκδοση του τρίτου μυθιστορήματος και της πέμπτης συλλογής, Οσο πλησιάζω το μέλλον απομακρύνεται, από έναν ακόμη διαφορετικό εκδοτικό οίκο (Το Ροδακιό). Πράγματι ο Α. Σταμάτης δείχνει να επείγεται· και ποιος όμως νεότερος συγγραφέας, σήμερα πια, δεν βιάζεται να καθιερωθεί, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Το ευχάριστο πάντως, τουλάχιστον με τον μυθιστοριογράφο Α. Σταμάτη, είναι ότι δεν παραμένει στάσιμος: Το 1998 Ο έβδομος ελέφαντας, ένα πρωτόλειο μυθιστόρημα, κι ας το αποκάλεσαν nouveau roman κι ας μεταφράστηκε στα αγγλικά. Το 2000, το πολυσέλιδο μυθιστόρημα «ευρωπαϊκής περιπλάνησης», Μπαρ Φλωμπέρ, που διαθέτει δομή και ήρωες, δείχνει ωστόσο κατασκευασμένο με τις προσχεδιασμένες περιπλανήσεις, το πομπώδες τάχατες ποιητικό ύφος ορισμένων αποσπασμάτων και τους προφανείς, κάποτε και απλουστευτικούς συμβολισμούς. Τέλος, εφέτος, το τρίτο και αρτιότερο, όπου ο συγγραφέας ακροβατεί με απρόσμενη δεξιότητα στην κρίσιμη για τη μυθιστοριογραφία περιοχή του φανταστικού.

Σταθερός πυρήνας η αναζήτηση της ταυτότητας του κεντρικού ήρωα ή και ηρωίδας, καθώς και τα τρία μυθιστορήματα εξελίσσονται σε ταξίδια αυτογνωσίας, αν και τα δύο πρώτα περιορίζονται στο συνειδητό. Στο καινούργιο μυθιστόρημα, αφού ο συγγραφέας εξάντλησε τα Κυκλαδονήσια και τις ευρωπαϊκές μεγαλουπόλεις, τραβάει προς τις σκανδιναβικές χώρες. Στο πρώτο κεφάλαιο, η Λήδα, ως καλή ηθοποιός, δημιουργεί ή μάλλον «επινοεί» την ιψενική ηρωίδα σύμφωνα με τις δικές της φαντασιώσεις και απωθημένα. Η ταύτιση είναι τόσο απόλυτη ώστε, στην κορυφαία σκηνή, καταρρέει. Αναζητώντας αιτίες και εξηγήσεις, ξεκινά ένα ταξίδι προς βορράν, που διαταράσσεται από παρελθοντικές ενθυμήσεις.

Ωστόσο πλείστοι όσοι υπαινιγμοί ανατρέπουν αυτό το ρεαλιστικό πλαίσιο. Προπαντός ο μυστηριώδης συνταξιδιώτης της Λήδας, που δείχνει μάλλον σαν σαμάνος, κάποτε μάλιστα μεταμορφώνεται σε μαύρο καβαλάρη, παραπέμποντας, κατά το δημοτικό άσμα, στο ταξίδι της Αρετής με τον νεκρό αδελφό της, τον Κωνσταντή. Στο επίπεδο των συμβολισμών εκτυλίσσεται ένα ψυχαναλυτικό ταξίδι προς το πατρικό είδωλο, το οποίο, όπως και στο προηγούμενο μυθιστόρημα, διχάζεται. Μόνο που τώρα τουλάχιστον το ένα από τα δύο πρόσωπα φορτίζεται ερωτικά. Η αφήγηση, με γρήγορο ρυθμό κινείται μεταξύ πραγματικού και φανταστικού. Χωρίς να εγκαταλείπει ο συγγραφέας ορισμένες ευκολίες, όπως το παραγέμισμα με αλλότριες σκηνές, κατορθώνει να δημιουργήσει φορτισμένη ατμόσφαιρα και να διατηρήσει το σασπένς. Βασικό στήριγμα η γλώσσα, με ποιητική ύφανση, που θα χρειαζόταν ωστόσο επιμελέστερο καθαρισμό από ατυχείς ή και εκζητημένες εκφράσεις. Τελικά, παρά τις σπουδές και τα διπλώματα στην αρχιτεκτονική και τον κινηματογράφο, ο μυθιστοριογράφος Α. Σταμάτης φαίνεται πως βρήκε τον καλύτερο εαυτό του στον χώρο του θεάτρου. Οι προηγούμενοι ήρωές του ωχριούν μπροστά στην ηθοποιό Λήδα που κινεί το καινούργιο μυθιστόρημα.



ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 28-04-2002