Αρχείο Ραλλούς Μάνου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η τέχνη της Τερψιχόρης γνωρίζει ανάπτυξη στις μέρες μας, με ικανό αριθμό νέων επαγγελματικών σχημάτων με διεθνή παρουσία και πλήθος συναφών σχολών ανά την επικράτεια. Μία από τις αιτίες για την εμφανή αναβάθμιση του χορού είναι η άρση των ορίων μεταξύ θεάτρου και χορού, ιδιαίτερα κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Από το ένα μέρος, ο χορός εγκατέλειψε την παραδοσιακή προσκόλλησή του στην επίδειξη τεχνικής και διεκδίκησε την αυτονομία του από κλασικά μοτίβα και ψυχαγωγικές δεσμεύσεις, στρέφοντας την προσοχή του σε πιο ευέλικτες και ανοιχτές μορφές χορογραφίας και εκπαίδευσης, που ενσωμάτωναν μιμικά και παραστατικά στοιχεία και απαιτούσαν πιο ενεργά τη συνεργία του χορού με άλλες τέχνες και μέσα έκφρασης. Και αντίστροφα, το θέατρο βαθμιαία άρχισε να δίνει περισσότερο έμφαση στη σωματικότητα και την κινητική έκφραση απ' ό,τι στο λόγο, ο οποίος διατηρούσε την πρωτοκαθεδρία για πολλούς αιώνες στην ευρωπαϊκή θεατρική ιστορία. Ασφαλώς, η απαρχή των εξελίξεων αυτών, τουλάχιστον στο θέατρο, χρονολογείται ήδη από την αυγή του 20ού αιώνα, όταν έκαναν την εμφάνισή τους οι καλλιτεχνικές πρωτοπορίες και άλλες πειραματικές σκηνοθετικές και υποκριτικές τάσεις, που επιχείρησαν να διερευνήσουν τις εκφραστικές δυνατότητες του σώματος σπάζοντας τις συμβάσεις του αστικού θεάτρου. Ο χορός διεκδίκησε κάπως πιο διστακτικά αλλά εξίσου αναπόφευκτα την ανανέωσή του. Κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου είχαν κιόλας εδραιωθεί στο εξωτερικό μορφές σύγχρονου χορού, ορισμένα συστήματα κίνησης, που πρότειναν μια νέα φιλοσοφία και καινοτόμες τεχνικές, οι οποίες απείχαν από το κλασικό μπαλέτο, μολονότι στην ουσία εξακολουθούσαν να προϋποθέτουν μια γερή κλασική υποδομή εκ μέρους των χορευτών.


Η Ραλλού Μάνου (1915-88) υπήρξε η κύρια εισηγήτρια του σύγχρονου χορού στην Ελλάδα και καταλύτης των παραπάνω εξελίξεων στη χώρα μας, παρ' ότι δεν τις ακολούθησε τυφλά στις πιο ακραίες συνέπειές τους. Παραμένοντας στη γραμμή του μοντερνισμού του ύφους της πρωτοπόρας Αμερικανίδας χορογράφου Μάρθα Γκράχαμ, κοντά στην οποία φοίτησε στη Νέα Υόρκη το 1947-48, η Ραλλού Μάνου αποκατέστησε την παραμελημένη τέχνη του χορού στον τόπο μας, εγκαινιάζοντας ουσιαστικά τη νεότερη ιστορία του στα χνάρια της πρώτης της δασκάλας Κούλας Πράτσικα. Η ίδρυση, το 1951, από τη Μάνου της πρώτης μη κρατικής επαγγελματικής ομάδας χορού με το όνομα «Ελληνικό Χορόδραμα», δεν σήμανε απλώς μια νέα εποχή για τον ελληνικό χορό αλλά άνοιξε επίσης ένα σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία του εντόπιου πολιτισμού για έναν ακόμα λόγο: Η Μάνου επέλεξε και αξιώθηκε να συνεργαστεί με τους πιο εμπνευσμένους δημιουργούς των δεκαετιών του '50 και του '60, με διεθνή διάκριση σε διάφορους τομείς. Ανάμεσα σε εκείνους που συνεισέφεραν στα κείμενα, τα κοστούμια, τα σκηνικά και τη μουσική των παραστάσεων της Μάνου, περιλαμβάνονται οι Ελύτης, Βενέζης, Κουν, Τσαρούχης, Μόραλης, Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Ξενάκης, Θεοδωράκης, Χατζιδάκις.



Αρτια επιμέλεια πολύτιμου αρχειακού υλικού



Τεκμήρια του έργου της Ραλλούς Μάνου, και συνάμα της ιστορίας του σύγχρονου χορού και του ελληνικού πολιτισμού του 20ού αιώνα, προσφέρει η ανά χείρας έκδοση του αρχείου της. Η έκδοση είναι εξαιρετικά καλαίσθητη και πλούσια σε φωτογραφικό και εργοβιογραφικό υλικό, που επιμελήθηκε άρτια η πανεπιστημιακή καθηγήτρια Χρυσόθεμις Σταματοπούλου - Βασιλάκου, επικεφαλής της πολυετούς έρευνας του αρχείου σε συνεργασία με ομάδα αποφοίτων Θεατρολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η επιμελήτρια του τόμου εκθέτει διεξοδικά τις αρχές και την πορεία της ταξινόμησης του αρχείου και το διακρίνει χρήσιμα στους τομείς της παραστασιογραφίας, της χορογραφίας, του ενδυματολογικού-εικαστικού και οπτικοακουστικού υλικού καθώς και της λοιπής δημόσιας δραστηριότητας της Μάνου. Επισκοπώντας τη ζωή και το έργο τής Ραλλούς Μάνου, η Χρυσόθεμις Σταματοπούλου-Βασιλάκου υπογραμμίζει την πολυπραγμοσύνη και το μέγεθος της δημιουργού, τα οποία, όπως προκύπτει από στοιχεία του αρχείου της, συνέβαλαν στην ευρεία διάδοση του έργου της και αντανακλώνται στην πολυσυνθετότητα των παραστάσεων που ανέβαζε. Οι παραστάσεις της Μάνου είχαν συνήθως συμβολικό ή ηθογραφικό περιεχόμενο και συνδύαζαν την τέχνη του χορού με το μιμικό θέατρο και το εικαστικό και μουσικό δρώμενο. Αλλωστε είναι ενδεικτικό ότι η ίδια συνεργαζόταν τακτικά ως χορογράφος με το Εθνικό θέατρο και το Θέατρο Τέχνης.


Ομως η έκδοση του προκείμενου αρχείου έχει επιπρόσθετη σημασία και ως ερευνητικό γεγονός, δεδομένου ότι στη χώρα μας είτε σπανίζουν τα αρχεία είτε, όπως επισημαίνει ο Βάλτερ Πούχνερ προλογίζοντας, τα υπάρχοντα αρχεία «δεν έχουν πάντα την καλύτερη τύχη». Η αδιαφορία για την τήρηση αρχείων και τη διαφύλαξη εκείνων που υφίστανται, πλήττει την επιστημονική έρευνα και την ιστοριογραφία στην Ελλάδα, στερώντας τες από τις αναγκαίες πηγές τους. Είναι ευτύχημα επομένως που η Ραλλού Μάνου, όχι μόνο μερίμνησε για τη διατήρηση εμπεριστατωμένου προσωπικού αρχείου, αλλά και το ότι εκείνο μελετήθηκε και καταγράφτηκε συστηματικά, αναμένοντας περαιτέρω ερμηνευτική αξιοποίηση από ερευνητές του χορού, των τεχνών, του πολιτισμού.



Η εύθραυστη σύζευξη νεωτερισμού και παράδοσης



Εκτός από πολύτιμος οδηγός για μελλοντικές έρευνες της καλλιτεχνικής, εκπαιδευτικής, επικοινωνιακής δραστηριότητας της Μάνου και της συμβολής της στην τέχνη του χορού, η παρούσα έκδοση είναι ταυτόχρονα καθρέφτης της αισθητικής της εποχής της, την κρίσιμη περίοδο από το 1938 έως το θάνατό της, το 1988, που καθόρισε την πολιτισμική ταυτότητα της σύγχρονης Ελλάδας.


Η Μάνου καθώς και άλλοι εκπρόσωποι της γενιάς της, οι οποίοι έγιναν σημεία αναφοράς του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού, αναζήτησαν τρόπους έκφρασης του «ελληνικού» στοιχείου στους πειραματισμούς τους με την τέχνη. Ανεξάρτητα από το βαθμό στον οποίο το κατόρθωσαν τελικά, εκείνοι επιδίωξαν να γεφυρώσουν το μοντέρνο με το αρχαίο ή το λαϊκό/παραδοσιακό. Οπως τονίζει και η Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ στην ιστορική αποτίμηση του έργου της Μάνου, που περιέχεται στον τόμο, η χορογράφος άντλησε κυρίως από την αρχαιοελληνική μυθολογική κληρονομιά καθώς και από λαϊκούς θρύλους και παραδόσεις για να επενδύσει και να μετασχηματίσει τους τεχνικούς νεωτερισμούς που εισήγαγε ο σύγχρονος χορός, με ένα λόγιο ή ηθογραφικό στοιχείο. Χαρακτηριστικές είναι εκείνες οι παραστάσεις της Μάνου που βασίζονταν στην παράδοση του Καραγκιόζη, σε λαϊκούς χορούς και το αρχαίο δράμα. Ασφαλώς οι αρχαιοελληνικοί κύκλοι μύθων αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και μεθόδου και για τους ξένους μοντερνιστές και σε άλλες τέχνες επίσης, όμως η προσέγγιση της Μάνου διαφέρει τουλάχιστον ως προς το εξής: Η αρχαία και η τοπική παράδοση δεν χρησίμευσαν στην τέχνη της απλώς ως εκφραστική αφορμή ή μέσον -μάλλον ο στόχος ήταν η αναβίωσή τους στο παρόν ως έναυσμα για τη μελλοντική επιβίωσή τους.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/06/2006