Το θέατρο στην καθ ημάς Ανατολή: Κωνσταντινούπολη - Σμύρνη

Ο τόμος αυτός περιλαμβάνει 8 μελετήματα για το ελληνικό θέατρο στην Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη το 19ο αιώνα, απόσταγμα της πολύχρονης ερευνητικής ενασχόλησης της συγγραφέως με το θέατρο στην καθ' ημάς Ανατολή.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Στην πρόσφατη επικαιροποίηση της συζήτησης για τις εθν(οτ)ικές ταυτότητες επ' αφορμή της αναδιάρθρωσης του πολιτισμικού χάρτη με την αυξανόμενη μετανάστευση και την ταυτόχρονη παγκοσμιοποίηση, το ζήτημα των αποικιών, των μειονοτήτων και των πληθυσμών της Διασποράς κατέχει πρωτεύουσα θέση. Κι αυτό συμβαίνει επειδή παρόμοιες κοινότητες προβληματικοποιούν τη γεωγραφική περιχαράκωση του ορισμού του έθνους και υποδεικνύουν υποδειγματικά το πολιτισμικό και ιστορικό υπόβαθρο, την καταστατική υβριδικότητα της εθνικής ταυτότητας. Στο πλαίσιο αυτό, η «ελληνικότητα», για παράδειγμα, προκύπτει όχι ως εγγενής ιδιότητα του ελλαδικού τοπίου, αλλά, αντιθέτως, ως μια ιστορικο-κοινωνικά προσδιορισμένη έννοια, που διεκδικείται και από τους πληθυσμούς της Διασποράς και τελεί διαρκώς υπό διαμόρφωση, καθώς διασταυρώνεται με άλλους πολιτισμούς μέσα στον χρόνο. Εξ ορισμού σε επαφή με διαφορετικές εθνότητες και ήθη και ταυτόχρονα σε απόσταση από τη «Μητρόπολη», ο εξω-ελληνισμός συνιστά επομένως κομβικό σημείο της μελέτης της «ελληνικότητας», καθώς καταδεικνύει εναργέστερα την ιδεολογική σημασία της παιδείας στον προσδιορισμό και τη μορφοποίηση της εθνικής ταυτότητας.

Η μεγάλη θεωρητική, κοινωνική και ιστορική σημασία του έξω Ελληνισμού αντανακλάται στο διαρκώς διογκούμενο σώμα συστηματικών και έγκυρων μελετών για την ελληνική Διασπορά, οι οποίες προστίθενται στις πολύτιμες προσωπικές μαρτυρίες. Παρατηρείται μάλιστα πρόσφατα μια «έκρηξη» ενδιαφέροντος ιδιαίτερα για τον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας, ο οποίος αποδεδειγμένα υπήρξε ο ακμαιότερος κοινωνικά και ο πιο πολυάριθμος ελληνικός πληθυσμός του εξωτερικού, με βαθύτατες ρίζες στο ιστορικό παρελθόν. Βέβαια ο πληθυσμός αυτός έχει μελετηθεί πρωτίστως από ιστορικής και λαογραφικής άποψης. Τη χαρτογράφηση της πολιτιστικής ζωής της ελληνικής κοινότητας στην περιοχή ανέλαβε η Χρυσόθεμις Σταματοπούλου - Βασιλάκου, καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών, με την έρευνά της για το θέατρο στην «καθ' ημάς Ανατολή». Πρόκειται για ένα βιβλίο υποδομής για τη μελέτη του κωνσταντινουπολιτικού και σμυρναϊκού Ελληνισμού, όσον αφορά την πνευματική ζωή και ιδιαίτερα τη θεατρική δραστηριότητα που ανέπτυξε επί περίπου ενάμιση αιώνα.



Πρωτογενής έρευνα αναφοράς



Μακροχρόνια ερευνήτρια του χώρου, η συγγραφέας προσθέτει εδώ στις προηγούμενες εργασίες της για την Κωνσταντινούπολη, στην οποία έχει ειδικευθεί, καταγραφές και για τη Σμύρνη, κομίζοντας έτσι νέα στοιχεία στη συναφή βιβλιογραφία. Η Χ. Σταματοπούλου - Βασιλάκου αναδιφά ένα ομολογουμένως ανοικονόμητο αρχειακό υλικό από τις αρχές του 19ου αιώνα έως το 1922, ώστε να ανασυστήσει την πολιτιστική ζωή και δράση του Ελληνισμού σε αυτά τα δύο σταυροδρόμια Ανατολής και Δύσης. Η χρονική εστίαση των μελετημάτων από τον 19ο αιώνα εξηγείται από το γεγονός ότι η προηγούμενη συμβολή των Φαναριωτών έχει μελετηθεί εκτενέστερα, αλλά επίσης αποδίδεται και στο ότι, ενώ η ελληνική κοινότητα στη Μικρά Ασία είχε σχεδόν εξοντωθεί κατά τη διάρκεια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα, με την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, στις αρχές του αιώνα, ανανεώθηκε πληθυσμιακά και ανασυγκροτήθηκε οικονομικά και πολιτισμικά. Στη συνέχεια, κατά το δεύτερο ήμισυ του ίδιου αιώνα, ο Ελληνισμός της Ανατολής σημείωσε πρωτοφανή επέκταση και άνθηση, η οποία, ως γνωστόν, έπαυσε με τη βίαιη «έξοδο» του 1922. Η συγκεκριμένη περίοδος προσφέρεται επομένως επίσης για την ανάδειξη της αμοιβαίας σχέσης της ελληνικής ιστορικής διασποράς με την εθνεγερσία και ευρύτερα την εθνική παλιγγενεσία.

Στην εύχρηστη ταξινόμηση των πλούσιων στοιχείων που πραγματοποιεί η συγγραφέας, περιέχεται πλήθος πληροφοριών για τους μόνιμους και περιοδεύοντες θιάσους των δύο πόλεων, το ρεπερτόριο των έργων, το περιεχόμενο και τις πρακτικές των επαγγελματικών και ερασιτεχνικών θεατρικών δρώμενων της εποχής, αλλά επίσης για τους θεατρικούς χώρους, τις εκδόσεις μεταφράσεων και πρωτότυπων θεατρικών έργων καθώς και τη θεατρική κριτική. Ο ημερήσιος και περιοδικός Τύπος αποτελούν τις κύριες πηγές της πρωτογενούς έρευνας της Χ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου, προσδίδοντας στα συμπεράσματά της τόσο ιστορική αξία όσο και παραστατικότητα. Ιδιαίτερη πραγμάτευση επιφυλάσσει η συγγραφέας στις παραστάσεις αρχαίου ελληνικού δράματος στις ελληνικές παροικίες, εξαιτίας του βαρύνοντος ιδεολογικού του φορτίου - έχει συσπειρωτική επίδραση στον εξω-ελληνισμό, αφού «αυτοεπιβεβαιώνει την ελληνική ανωτερότητα μέσα σε ένα πολυεθνικό περιβάλλον».



Θέατρο, πολυπολιτισμικό περιβάλλον και εθνική παιδεία



Εξίσου αξιοσημείωτος είναι ο συγχρονισμός των Ελλήνων της Μικράς Ασίας με το ποιοτικό ευρωπαϊκό θέατρο μέσα από μεταφράσεις και παραστάσεις, ενώ δεν λείπουν ασφαλώς και τα λαοφιλή μελοδράματα, τα δραματικά ειδύλλια και τα κωμειδύλλια που έρχονται από την Ελλάδα. Από το 1858, όταν χρονολογείται η πρώτη δημόσια ελληνική παράσταση στην Πόλη, το ελληνικό θέατρο αναπτύσσεται αντλώντας αρχικά από το αρχαίο δράμα, την ευρωπαϊκή νεοκλασική δραματουργία με αρχαιοελληνικά θέματα (π.χ. «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» του Ρακίνα) και την κλασική ευρωπαϊκή κωμωδία, ενώ αυξάνονταν σταδιακά οι παραστάσεις σύγχρονων ελληνικών έργων.

Εύλογα, ιδιαίτερη θέση στο θέατρο της «καθ' ημάς Ανατολής» -και στο παρόν βιβλίο- κατέχει η πρωτότυπη δραματουργική παραγωγή των Κωνσταντινουπολιτών και των Σμυρναίων Ελλήνων, η οποία καταγράφεται και περιγράφεται διεξοδικά από τη συγγραφέα. Οι λόγιοι συγγραφείς είχαν ως μέριμνα τη διαμόρφωση μιας εθνικής δραματουργίας, γράφοντας έργα που περιορίστηκαν σε ανάγνωση κυρίως, όμως υπήρξαν και πολλοί επαγγελματίες ηθοποιοί που δοκιμάστηκαν στη θεατρική γραφή και ανέβασαν τα έργα τους. Συνολικά, φαίνεται να κυριαρχεί η κωμωδιογραφία κατά το μολιερικό ηθογραφικό πρότυπο, προσαρμοσμένη στην εντόπια πραγματικότητα, καθώς αντλεί από τους ανθρώπινους τύπους και τις ιδιολέκτους ποικίλων εθνοτήτων, τόπων και τάξεων, που αναμειγνύονταν στα δύο αυτά πολυπολιτισμικά κέντρα. Συγγράφονται όμως επίσης και αρκετά έργα με σκοπό να εξεγείρουν τον πατριωτισμό των Ελλήνων θεατών και να ενισχύσουν τη Μεγάλη Ιδέα.

Αξίζει να σημειωθεί ότι εκτός από τις επαγγελματικές θεατρικές παραστάσεις και δραματουργία, η Χ. Σταματοπούλου-Βασιλάκου εξετάζει επίσης τη δραστηριότητα ελληνικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων και συσσωματώσεων, όπως, για παράδειγμα, ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, που προέβαλαν τον παιδευτικό και ιδεολογικό ρόλο του θεάτρου. Η συγγραφέας καταδεικνύει εναργώς ότι η ερασιτεχνική θεατρική δραστηριότητα που ανέπτυξαν τέτοιοι πολιτιστικοί φορείς είχε ως κύριο μέλημα την ηθική διάπλαση των παροικούντων Ελλήνων, την καλλιέργεια της εθνικής παιδείας και τη διατήρηση της ελληνικής τους συνείδησης.

Τα αποτελέσματα της πρωτότυπης αρχειακής έρευνας συνδέονται με την εκτεταμένη δευτερογενή βιβλιογραφία, τοποθετούνται μέσα στο ευρύτερο ιστορικό περιβάλλον, πλαισιώνονται με κατάλληλο φωτογραφικό υλικό και συμπληρώνονται με ειδικά παραρτήματα και ευρετήρια, τα οποία αποτελούν ανεκτίμητη βάση για περαιτέρω έρευνες και νέες ερμηνείες της δραστηριότητας του μείζονος Ελληνισμού σε μία από τις σημαντικότερες φάσεις και εκφάνσεις του. Το σύνολο των μελετών που απαρτίζουν το βιβλίο αποτελεί συνεισφορά στην ελληνική βιβλιογραφία, αλλά επίσης ανασυνθέτει το περίπλοκο ψηφιδωτό του μικρασιατικού ελληνικού πολιτισμού, στα σημεία τομής του με τον ανατολίτικο, τον βαλκανικό και ευρύτερα τον ευρωπαϊκό, παράλληλα με τον ελλαδικό. Τεκμηριώνεται έτσι ο ιδιάζων και πολύμορφος χαρακτήρας του Ελληνισμού της Εγγύς Ανατολής, ο οποίος, παρότι τυπικά «περιφερειακός», δεν αποδεικνύεται απλώς ανθηρότερος από το ελλαδικό «κέντρο», αλλά και πολύ πιο σύνθετος - συνάμα πατριωτικός και κοσμοπολίτικος.



ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 23/02/2007