Πλόες.. από τη Σιδώνα στη Χουέλβα

Ο ανά χείρας Κατάλογος οφείλεται στο όραμα ενός ανθρώπου και αποτελεί επιστέγασμα του έργου του.
Όταν ο καθηγητής Νικόλαος Σταμπολίδης πρότεινε την Έκθεση αυτή στο Διοικητικό Συμβούλιο του Ιδρύματος, δεν είχαμε διανοηθεί το μέγεθος και την έκτασή της ούτε το εύρος της εργασίας, που θα απαιτούσε η προετοιμασία της. Την εγκρίναμε με χαρά και στην συνέχεια απευθυνθήκαμε στην Πολιτιστική Ολυμπιάδα, η οποία δέχθηκε να την στηρίξει και να την συμπεριλάβει στο πρόγραμμά της.
Ακολούθησαν πολυάριθμα ταξίδια σε όλες τις χώρες για την επιλογή των αντικειμένων, ατέλειωτες διαπραγματεύσεις σε διάφορες γλώσσες, «κυνηγητό» των συγγραφέων για τη σύνταξη των εισαγωγικών κειμένων και των λημμάτων και ετήσια προετοιμασία έως την τελική διάρθρωση και επιμέλεια του Καταλόγου αυτού.[...]

Ντόλλη Γουλανδρή, Πρόεδρος του Ιδρύματος Ν.Π. Γουλανδρή

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι «Πλόες» είναι μια έκθεση που ανοίγει πανιά με κατεύθυνση μια δύσκολη και ανήσυχη περίοδο της ιστορίας, όταν οι άνθρωποι μπάρκαραν στα «θαλασσόπλαγκτα λινόπτερα ναυτίλων οχήματα», τα οποία, όπως λέει ο Αισχύλος στον Προμηθέα Δεσμώτη, τους έδωσε μεταξύ άλλων ο μυθικός ήρωας, και έβαλαν πλώρη για νέους κόσμους. Οι «Πλόες» είναι μια έκθεση που καλεί τον κάθε επισκέπτη να μπαρκάρει. Ας μη γελιόμαστε. Είναι αμφίβολο αν θα ξαναδούμε μια έκθεση σαν αυτήν που θα φιλοξενηθεί μόνο ως το τέλος Οκτωβρίου στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και που μας ταξιδεύει στα κύματα της Μεσογείου επί μία ολόκληρη χιλιετία, από τον 16ο ως τον 6ο αι. π.X. Είναι αμφίβολο δηλαδή αν θα βρεθεί ξανά κάποιος που θα έχει το κουράγιο να συγκεντρώσει 1.200 άγνωστα ως επί το πλείστον έργα από 67 ξένα μουσεία και 23 ελληνικά, για να χαράξουμε μαζί τους θαλάσσιους δρόμους οι οποίοι από τότε ένωσαν τους πολιτισμούς που λούζονταν από τα νερά της Μεσογείου.



Κοινή θάλασσα



Ας προσθέσουμε ακόμη ότι είναι αμφίβολο αν άλλη έκθεση μπορέσει να δείξει τόσο απτά, τόσο χειροπιαστά και τόσο εντυπωσιακά ένα τόσο θεωρητικό θέμα όπως είναι οι πλόες, και να αποδώσει τις σχέσεις των διαφορετικών λαών που έζησαν τότε γύρω από μια κοινή θάλασσα, την τόλμη και τους φόβους τους, τις λατρείες, τις αισθητικές τους αναζητήσεις. Και τέλος δεν είναι καθόλου βέβαιο αν θα βρεθεί ξανά ένας τρόπος πιο έξυπνος ή έστω τόσο έξυπνος για να πλεχθούν συσχετισμοί και αλληλεξαρτήσεις έτσι ώστε να μπορέσει ο μη ειδικός επισκέπτης να καταλάβει και, κυρίως, να πιστέψει ότι πριν από 3.500 χρόνια οι άνθρωποι που ζούσαν γύρω από τη Μεσόγειο δεν είχαν απλώς ανεπτυγμένο εμπόριο αλλά και ανεπτυγμένες πολιτιστικές ανταλλαγές, ανεπτυγμένες αισθητικές ανάγκες και, κυρίως, ανεπτυγμένη περιέργεια να γνωρίσουν αυτούς που κατοικούσαν στα απέναντι παράλια, πιο πέρα, και ακόμη πιο πέρα, ως εκεί όπου χύνονταν τα νερά της Μεσογείου στον μεγάλο ωκεανό. Ο Κατάλογος της έκθεσης, αν μπορεί να ονομαστεί κατάλογος ένας εκτενής τόμος 623 σελίδων από τις οποίες οι 219 καλύπτονται με κείμενα όπου αναπτύσσονται οι μετακινήσεις αλλά και οι πολιτισμικές σχέσεις των λαών της Μεσογείου από την Υστερη Εποχή του Χαλκού, ήταν η ευκαιρία για να δημοσιευθούν οι εργασίες πολλών αρχαιολόγων που έχουν μελετήσει την προϊστορία στα παράλια της Μεσογείου. Και εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι από τους 33 αρχαιολόγους που συμμετέχουν με εισαγωγικά κείμενα μόνο τέσσερις προέρχονται από τον ελλαδικό χώρο. Συγκεκριμένα, η κυρία Αθανασία Κάντα και οι καθηγητές Νίκος Σταμπολίδης, Βασίλειος Αραβαντινός και Χαράλαμπος Κριτζάς, με πέμπτο τον Κύπριο κ. Σοφοκλή Χατζησάββα. Οι υπόλοιποι είναι κυρίως Ιταλοί, αλλά συμμετέχουν και η Συρία, η Ισπανία, ο Λίβανος, η Μάλτα, η Τυνησία και το Βατικανό με έναν ή δύο επιστήμονες, γεγονός που δείχνει ότι η Ιταλία είναι η μόνη ευρωπαϊκή χώρα που από νωρίς στράφηκε στις ανατολικές σπουδές· κάτι που εμείς για διάφορους λόγους αγνοήσαμε, παρ' όλο που είμαστε κοντύτερα και οι σχέσεις μας με την Ανατολή υπήρξαν από τη βαθιά προϊστορία στενότερες και αμεσότερες. Οι υπόλοιπες περίπου 400 σελίδες του καταλόγου περιέχουν τα λήμματα των 1.200 έργων της έκθεσης. Εδώ, στις σελίδες των λημμάτων, ο κάπως πονηρεμένος περί τα αρχαιολογικά αναγνώστης θα διερωτηθεί γιατί τα λήμματα είναι τόσο σύντομα σε έναν τόσο καλά μελετημένο και διαρθρωμένο κατάλογο. Φυσικά όχι όλα, αλλά πολλά, κάπου τα 3/4 του συνόλου των λημμάτων, περιορίζονται σε λίγες αράδες. Ο μόνος αρμόδιος να απαντήσει είναι ο καθηγητής N. Σταμπολίδης, ο οποίος έχει τη γενική επιμέλεια της έκθεσης, τη γενική επιμέλεια του καταλόγου και είναι και ο γεννήτωρ της ιδέας των «Πλόων».



Αδημοσίευτα αντικείμενα



Ο ίδιος ο N. Σταμπολίδης λέει: «Πρέπει να θυμόμαστε ότι εδώ δεν διαλέξαμε έργα από το Λούβρο ή το Βρετανικό Μουσείο γιατί δεν χρειαζόμαστε θησαυρούς που τους ξέρουν οι πάντες και επίσης γιατί εκείνα τα έργα δεν έχουν πάντα την ακριβή, την ακριβέστατη θα έλεγα, προέλευση που χρειάζεται αυτή η έκθεση για να αποδειχθεί η βασική μας σκέψη που βασίζεται στο ποια έργα είναι εισαγωγές, ποια απομιμήσεις και σε ποια έργα ανιχνεύονται περισσότερες ή λιγότερες μείξεις στοιχείων και μοτίβων από διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές και πολιτισμούς και διαφορετικούς χρονικούς ορίζοντες. Εδώ έχουμε αντικείμενα που βγαίνουν από τα μουσεία τους για πρώτη φορά και κατά ένα μεγάλο ποσοστό είναι αδημοσίευτα. Θελήσαμε να τα έχουμε γιατί και μόνο η παρουσία τους στην ακολουθία της μεταλλοτεχνίας, της κεραμικής, της σφραγιδοφλυφίας, της λιθοτεχνίας κλπ. στηρίζει το σκεπτικό της έκθεσης αλλά και στηρίζεται από τα εκτενή εισαγωγικά κείμενα του καταλόγου. Μιλάμε λοιπόν για έργα αδημοσίευτα που δεν είχαμε το χρονικό περιθώριο να περιμένουμε τα δύο ή τρία χρόνια που θα χρειαζόταν ο αρχαιολόγος να γράψει και να τα δημοσιεύσει. Από την άλλη μεριά στις δύο μεγάλες εισαγωγές του καταλόγου, της Αθανασίας Κάντα και τη δική μου, υπάρχουν αναφορές που θεμελιώνουν την παρουσία όλων των αντικειμένων, είτε αυτά συνοδεύονται από μεγάλα ή μικρά λήμματα, και πάντως ο επιμελητής της έκθεσης Γιώργος Τασούλας, του οποίου η συμβολή στην έκθεση αλλά και στον κατάλογο είναι πολύ μεγάλη, φρόντισε ώστε η βιβλιογραφία να αντιστοιχεί σε μια... διατριβή».



Από την Κρήτη στην Αίγυπτο



Βιβλιογραφία λοιπόν, μεταξύ άλλων, και στη βιβλιογραφία θα σταθούμε σημειώνοντας ότι ο τόμος περιλαμβάνει 27 τρίστηλες σελίδες βιβλιογραφίας με μικρά τυπογραφικά στοιχεία, πράγμα που δεν δείχνει μόνο τη δουλειά που έγινε από τους συγγραφείς του καταλόγου, αλλά προσφέρει και ένα τεράστιο εύρος οριζόντων στον επιστήμονα αναγνώστη και όχι μόνο. Αλλωστε οι αρχαίοι πλόες διατηρούν πάντα τη γοητεία τους και οι αρχαίοι θαλασσοπόροι παραμένουν επίμονα ταυτισμένοι με τους μυθικούς ήρωες που έφθασαν αλώβητοι ως τις ημέρες μας. Οι πλόες τους δεν ήταν πάντοτε ειρηνικοί και το εμπόριο δεν ήταν η μόνη τους πρόθεση. Και αν τα τωρινά μας καμώματα, για να μην ξεχνάμε και τον πόλεμο του Ιράκ, αποβλέπουν στον έλεγχο των μεγαλύτερων αποθεμάτων πετρελαίου του πλανήτη, γιατί να μην αποδοθούν ανάλογες «βλέψεις» και στους περίφημους λαούς της θάλασσας, που παραμένουν, παρά τις σύγχρονες έρευνες, ο μεγάλος άγνωστος που αναστάτωσε τον κόσμο την εποχή που η νέα τεχνολογία του σιδήρου αντικατέστησε εκείνη του χαλκού;

Αρχαίες μαρτυρίες μάς μιλούν για πλόες σε χρόνια ξεχασμένα, για τη διάρκεια των αρχαίων ταξιδιών, για τον αριθμό των πλοίων που διέθεταν τα αρχαία βασίλεια, για νέους τόπους και νέα ήθη. Ο «Νηών Κατάλογος» του ομηρικού έπους μάς δίνει ονόματα περιοχών, πόλεων και ηγεμόνων που συμμετείχαν στην τρωική εκστρατεία. Ο Αιγύπτιος Ουέν Αμμούν περιγράφει πλοίο της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, τα πανιά του, το πηδάλιο και τα κουπιά, καθώς και το ταξίδι του από την Αίγυπτο στη Βύβλο (μια από τις αρχαιότερες πόλεις στον κόσμο, με κατοίκηση από την 5η χιλιετία π.X.), στην Κύπρο και πίσω στην Αίγυπτο στις αρχές του 11ου αι. π.X. H αφήγηση των ταξιδιών του Τεύκρου, ο οποίος μετά τον Τρωικό Πόλεμο γύρισε στη Σαλαμίνα και καθώς δεν έγινε δεκτός από τον πατέρα του άνοιξε πανιά για την Κύπρο, όπου ίδρυσε τη δεύτερη Σαλαμίνα, είναι μια άλλη αρχαία αφήγηση, ενώ και πάλι ο Ομηρος στην Οδύσσεια μας δίνει τον χρόνο που απαιτούσε ένα θαλάσσιο ταξίδι από την Κρήτη στην Αίγυπτο: «Μπαρκάραμε από την πλατιά την Κρήτη και πλέαμε εύκολα με καλό βοριά κυλώντας με το ρεύμα των κυμάτων [...] σε πέντε μέρες φτάσαμε στην Αίγυπτο και δέσαμε στην εκβολή του Νείλου τα πλοία μας...».



XAPA ΚΙΟΣΣΕ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 07-09-2003