Πηγές της πεζογραφίας του Γιάννη Σκαρίμπα

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ανορθόδοξος ο συγγραφέας, ανορθόδοξη και η κριτική του. Ούτως ή άλλως η κριτική μας δυσκολεύεται ακόμη και στα εύκολα, οπότε ακόμη και αν δεν ξέρει κάποιος τι συνέβη με την πρόσληψη του έργου του Σκαρίμπα, μπορεί εύκολα να το φανταστεί. Λογοκλόπος, μεταπράτης ξένων ιδεών, γραφική φιγούρα ενός κόσμου που πεθαίνει: αυτοί είναι οι βασικοί χαρακτηρισμοί γύρω από τους οποίους υφάνθηκε η γενική εικόνα του, ενώ η λογοτεχνική αποτίμηση των έργων του διαπνεόταν από ανάλογη απροβλημάτιστη κριτική αποφασιστικότητα. Αυτή η στάση ανταποκρινόταν στην αμοιβαία αντιπάθεια ανάμεσα στον εριστικό «Σταυροφόρο» της επαρχίας και στο πνευματικό «Κέντρο», η οποία εκδηλώθηκε με τους μύδρους του επαρχιώτη εναντίον του κέντρου και με την παρουσίασή του από αυτό ως γραφικής φιγούρας ενός κόσμου που πεθαίνει και που σε μεγάλο βαθμό είχε τα γνωρίσματα του Μεσοπολέμου.

Η πολυπλοκότητα του έργου του συνέβαλε στο χάσμα ανάμεσα στην αποτίμηση της κριτικής και στις προθέσεις του συγγραφέα, αλλά το χάσμα άρχισε να μικραίνει στη δεκαετία του 1990, όταν προσεγγίστηκε μέσα στο πλαίσιο της νεωτερικής γραφής. Κλιμάκωση μιας τέτοιας προσέγγισης αποτελεί η μελέτη του Συμεών Σταμπουλού, ο οποίος εκμεταλλεύεται κριτικά και ερμηνευτικά το στίγμα του λογοκλόπου και του μεταπράτη ξένων ιδεών και το αξιοποιεί ως αντικείμενο αλλά και ως πεδίο συγκριτολογικής έρευνας.



Η περιπλάνηση μέσα στις πηγές



Με την ασφάλεια πλέον της προοπτικής του χρόνου και με τις διευρυμένες δυνατότητες που αυτή προσφέρει στη συγκριτολογική εξέταση, ο Σταμπουλού αφήνεται σε μια περιπλάνηση μέσα στις πηγές και τα λογοτεχνικά πρότυπα του Σκαρίμπα, θεωρώντας τα ως τον εγκυρότερο κριτικό και ερμηνευτή του έργου-δέκτη. Μέσα σε αυτό το μεθοδολογικό πλαίσιο προσπαθεί να διαπιστώσει τις προθέσεις του δημιουργού-δέκτη στη σύνθεση του μυθοπλαστικού κόσμου του -αλλά και την προβολή αυτών των προθέσεων-, τις φωνές των προτύπων του ως προς το ύφος και τα λογοτεχνικά θέματα -αλλά και τη συμμετοχή τους στη σύσταση της διακειμενικότητας-, τη σχέση με την παράδοση του ευρωπαϊκού και του ελληνικού Μεσοπολέμου, και τον βαθμό στον οποίο ο Σκαρίμπας κατόρθωσε ως πεζογράφος να υλοποιήσει τις προθέσεις του.

Καρπό της σχετικής προσπάθειας αποτελεί η ανασύσταση της ιδανικής βιβλιοθήκης του συγγραφέα: οι δυνάμει, πέραν των ομολογημένων, αναγνώσεις του, οι σωζόμενες μεταφράσεις, με προτεραιότητα σε έργα με θεματικές αναλογίες, οι δυνατότητες πρόσβασης του συγγραφέα στον περιοδικό Τύπο της εποχής της διαμόρφωσής του, οι προτιμήσεις του στη μουσική, τον κινηματογράφο, το θέατρο και τη ζωγραφική, ο κύκλος των συναναστροφών του. Σε αυτή την περιπλάνηση χρησιμοποιεί ως οδηγό τα λανθάνοντα μοτίβα της συγγραφικής συνείδησης του Σκαρίμπα, έτσι όπως αυτά προδίδονται από την ατμόσφαιρα του έργου, τις εμμονές και τις επαναλήψεις αλλά και τις σιωπές των ηρώων του. Η συνολική, γενική εικόνα που προκύπτει είναι μιας συνείδησης που διστάζει ανάμεσα στο είναι και στο φαίνεσθαι των πραγμάτων, με συνέπεια να μην μπορεί να συμφιλιωθεί με μια βιώσιμη έννοια του χρόνου, και γι' αυτό βγαίνει έξω από αυτόν μπαίνοντας σε μια κατάσταση ναρκισσιστικής αντανάκλασης πάνω στη μονοφωνική γραφή του. Κάτι ανάλογο κάνουν και οι ήρωές του, που είναι κάτι χρονικά όντα που σαλτάρουν έξω από τον χρόνο ο οποίος κινείται μεν γρήγορα, αλλά χωρίς κατεύθυνση.

Σε ποιο βαθμό ο Σκαρίμπας είναι οι πηγές του; Σε αυτό το θεμελιώδες για τη λογοτεχνική του υπόληψη ερώτημα ο Σταμπουλού απαντά αξιοποιώντας τη λειτουργία του ύφους κατά τη διαδικασία της λογοτεχνικής σύνθεσης. Το ύφος προτείνεται ως τεκμήριο της αφομοίωσης της επίδρασης: το προσωπικό ύφος αναιρεί τον επιλήψιμο χαρακτήρα της επίδρασης αναδεικνύοντάς τη σε συνθήκη του νεωτερικού λόγου. Το ύφος του δέκτη της επίδρασης αποδομεί το πρότυπο σε τέτοιο βαθμό, ώστε το πρότυπο να διαλύεται στα στοιχεία του, τα οποία στη συνέχεια χρησιμοποιούνται ως θεματικό υλικό για μια νέα σύνθεση.

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό πως η εξέταση των πηγών του Σκαρίμπα δεν είναι δυνατό να ολοκληρωθεί χωρίς τη διερεύνηση της καταγωγής του ύφους του: Το ύφος του συγγραφέα ισοδυναμεί με το θέμα του. Είναι το ύφος ενός φθίνοντος ηθογραφικού κόσμου, ο οποίος αντιδρώντας σπασμωδικά στη συρρίκνωσή του γίνεται πιο εκδηλωτικός τείνοντας προς έναν λαϊκό εξπρεσιονισμό που συναιρεί ή συγχέει την ηθογραφία και το ιστορικό μυθιστόρημα.



Ο κριτικός ως κλόουν του συγγραφέα



Στο ώριμο πεζογραφικό έργο του Σκαρίμπα επανέρχεται το μοτίβο του άγνωστου, παράξενου και μοναχικού που εμφανίζεται σε μια πόλη που ο ίδιος διάλεξε για να τον καταστρέψει, αλλά και που η πόλη τον έχει ανάγκη. Πρόκειται για την αρχετυπική μορφή του κλαυσίγελου, που περιέχει τον Αρλεκίνο, τον Κλόουν, τον Πιερότο, τον Νάρκισσο, τον Γόη, τον Αποδιοπομπαίο και τον Μάγο - όλες τις μορφές που ως εκδοχές του ρομαντικού ήρωα και του λαϊκού θεάτρου αποτελούν αλληγορία της πράξης της δημιουργίας. Ο 20ός αιώνας ανακαλεί αυτόν τον ήρωα στη σκηνή, αλλά στο αρνητικό του: Τώρα ο ήρωας δεν έχει ανάγκη ένα κοινό για να υπάρξει, αλλά υπάρχει επειδή αναγνωρίζει τον εαυτό του μέσα στο πλήθος, απ' όπου ανασύρεται και βυθίζεται ξανά με συναισθήματα έλξης και αποστροφής που τον αναγορεύουν σε Σωτήρα και Καταστροφέα, μέσα στο πλαίσιο του εθιμικού παιχνιδιού της λατρείας και του μίσους. Είναι ένας αντιήρωας ή, ακριβέστερα, ένας αντιηρωικός ήρωας. Είναι ένα πρόσωπο που μπορεί να μεταμορφωθεί όχι μόνο στο σώμα, αλλά και στον ψυχισμό και τη συμπεριφορά του - και αυτή η δυνατότητα μεταμόρφωσης αντιστοιχεί σε μια τακτική εξαπάτησης.

Το παραπάνω μοτίβο αναλύει ο Σταμπουλού με μια πληρότητα που δεν είναι συστηματική αλλά ψυχολογική: Είναι αξιοπαρατήρητο το γεγονός πως η φύση του κριτικού λόγου του είναι ομόλογη με εκείνη του αφηγηματικού λόγου του Σκαρίμπα. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια συγκριτολογική «αφήγηση» ομόλογη -και εφάμιλλη- της μυθοπλαστικής αφήγησης του συγγραφέα Η περιπλάνησή του μέσα στις πιθανές πηγές γίνεται αφορμή για έναν διανοητικό Αλητισμό μέσα σε ιδέες, σύμβολα, μύθους, μοτίβα, θεωρίες και ερμηνείες της λογοτεχνικής παράδοσης. Είναι μια περιπλάνηση ανάλογη με την αλητεία των ηρώων τού συγγραφέα - που είναι συνθήκη ευνοϊκή για την πρόκληση ή κάρπωση της «έκστασης», δηλαδή του σάλτου έξω από τον εαυτό.

Πρόκειται, επομένως, για έναν κριτικό λόγο που δεν στέκεται απέναντι στο έργο που μελετά, αλλά που έλκεται από αυτό, το πλησιάζει και χάνεται μέσα του. Είναι ένας κριτικός λόγος που δεν αντικειμενοποιεί το έργο αλλά το υποκειμενοποιεί: αφομοιώνεται από αυτό, προσφέροντάς του ένα δυναμικό κριτικό προσωπείο. Ο κριτικός γίνεται κλόουν του συγγραφέα ή, αλλιώς, ο κριτικός είναι ο συγγραφέας πίσω από τη φιγούρα του κλόουν. Φαίνεται πως ο Σκαρίμπας εκτός από τα πρότυπά του μπορεί με το ύφος του να αφομοιώσει και τον κριτικό του...



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/06/2007