Ο Ρουσσώ απαντά στον Βολταίρο. Ο λόγος περί επιστημών και τεχνών

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ρηξικέλευθος κριτικός της λογοτεχνίας, μεθοδικός ιστορικός της ιατρικής αλλά και παράλληλα οξυδερκής θεωρητικός της τέχνης, ο JeaStarobinski είναι ένας πολύπλευρος διανοητής, που δύσκολα κατατάσσεται στη μία ή στην άλλη επιστημονική κατηγορία.

Γεννήθηκε το 1920, στη Γενεύη, την πατρίδα του Ρουσσώ, του Νεκέρ και του Καλβίνου. Ολοκληρώνει τις σπουδές ιατρικής, με ειδίκευση στην ψυχιατρική και στην ψυχανάλυση, ασκεί ενεργά το επάγγελμα του ιατρού, ενώ παράλληλα εντρυφεί στην ιστορία της λογοτεχνίας. Την περίοδο 1953 - 1957, διδάσκει γαλλική λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Βαλτιμόρης. Στη συνέχεια επιστρέφει στη Γενεύη για να διδάξει Ιστορία των Ιδεών. Είναι η περίοδος που το πολυσήμαντο έργο του θα του χαρίσει την αναγνώριση.



Διεθνής αναγνώριση



Ο γαλλόφωνος Ελβετός αναγνωρίζεται σήμερα ως μία από τις «παρουσίες που δικαιώνουν την παρακαταθήκη του ευρωπαϊκού πνεύματος, συνεισφέροντας συγχρόνως στην ανανέωσή του με σοβαρότητα και πρωτοτυπία», όπως παρατηρεί στον πρόλογο, ο διευθυντής του Κέντρου Νεοελληνικών Ερευνών, καθηγητής Π. Κιτρομηλίδης. Λιγότερο γνωστός στην Ελλάδα, θα την επισκεφτεί για πρώτη φορά το 2001, αποδεχόμενος την πρόσκληση του ΚΝΕ, για την ετήσια διάλεξη Κ.Θ. Δημαρά.

Στο «O Ρουσσώ απαντά στον Βολταίρο, ο Λόγος περί Επιστημών και Τεχνών», ο Starobinski γίνεται μάρτυρας, και μαζί του και εμείς, της γέννησης μιας πνευματικής προσωπικότητας, της προσωπικότητας του Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Σκοπός του Starobinski είναι η ανάδειξη της σημασίας και του ρόλου του Λόγου περί Επιστημών και Τεχνών στην φιλοσοφική εξέλιξη του Ρουσσώ. Στην προσπάθειά του αυτή, ο Starobinski παρατηρεί, ανακαλύπτει και πραγματεύεται μια πλειάδα εξωκειμενικών, διακειμενικών, ιστορικών και βιογραφικών στοιχείων που φαίνεται να άσκησαν ιδιαίτερη επίδραση στη σκέψη του Ρουσσώ την εποχή που έγραφε τον πρώτο Λόγο.



H χρονιά του βραβείου



Στο πρώτο μέρος του κειμένου, o Starobinski καταπιάνεται με τον Λόγο περί Επιστημών και Τεχνών. Το 1750, λοιπόν, είναι η χρονιά που η Ακαδημία της Ντιζόν θα βραβεύσει τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Η ακαδημία είχε προκηρύξει έναν ακόμη από τους φημισμένους διαγωνισμούς της με θέμα το αν η αποκατάσταση των επιστημών και των τεχνών συνέβαλε στον εξαγνισμό των ηθών. Ο βραβευμένος Ρουσσώ είχε απαντήσει αρνητικά. Η αποκατάσταση των τεχνών και των επιστημών δεν είχε εξαγνίσει τα ήθη αλλά αντίθετα τα είχε διαφθείρει.

Ο Ρουσσώ, σύμφωνα με τον Starobinski, αναλαμβάνει στον Λόγο το ρόλο ενός δημόσιου κατήγορου. «Κατηγορεί και γοητεύει». Ο λόγος του Ρουσσώ είναι λόγος ιεροκήρυκα κατήγορου, λόγος προφήτη, λόγος νευρικός, που μοιάζει να έχει καταληφθεί από μια ρητορική έξαψη. Ο Ρουσσώ εμφορείται από το ανείπωτο συναίσθημα της γνώσης μιας κατηγορηματικής αλήθειας. Οι τέχνες, οι επιστήμες, η τρυφή και η πολυτέλεια τελικά διαφθείρουν τον άνθρωπο, εμποδίζουν την πορεία του προς την αρετή, ήτοι την πολιτική αρετή. Αυτή είναι η ορθή απάντηση στο θέμα της Ακαδημίας. Πρόκειται για μια συνταρακτική αλήθεια που του αποκαλύφτηκε στο δρόμο για την Vincennes, στο ζεστό δρόμο με τα κοντοκλαδεμμένα δέντρα δίχως σκιά. Στο δρόμο για την Vincennes, όπου πηγαίνει να συναντήσει τον φίλο του Ντιντερό, που κρατείται φυλακισμένος, γεννιέται μια νέα φιλοσοφική persona.



Πολίτης της Γενεύης



Ποιος είναι άραγε αυτός ο ανατρεπτικός διανοητής; Ο Ρουσσώ υπογράφει, για πρώτη φορά, ένα κείμενό του με την επωνυμία Πολίτης της Γενεύης. Ιδιότητα που, παραδόξως, μόλις είχε στερηθεί ασπαζόμενος τον Καθολικισμό. Έτσι, με το Λόγο περί Επιστημών και Τεχνών, ο Ρουσσώ δεν αποκτά μόνο ένα νέο πρόσωπο αλλά και μια νέα επωνυμία, είναι ο Πολίτης της Γενεύης. Δεν θα είναι η μόνη. Πέρα από πολίτης της Γενεύης, ο Ρουσσώ θα μεταμορφωθεί, στη συνέχεια, σε παιδαγωγό του Αιμίλιου, μοναχικό περιπατητή, αγαπημένο της Ιουλίας, Εφημέριο από τη Σαβοΐα αλλά και Ζαν Ζακ. Κάτι λιγότερο από επτά πρόσωπα που έχουν βρει ήδη το συγγραφέα τους. Με το Λόγο κηρύσσεται η έναρξη ενός παιχνιδιού μεταμορφώσεων.

Στο δεύτερο μέρος, ο Starobinski αναφέρεται στην απάντηση του Ρουσσώ στον Βολταίρο. Σε αυτό το μέρος μαθαίνουμε, πως, λίγο καιρό πριν από την εξαγγελία του διαγωνισμού της Ακαδημίας της Ντιζόν, ο Ρουσσώ είχε προσπαθήσει για δεύτερη φορά να έρθει σε επικοινωνία με τον ήδη διάσημο Βολταίρο. Ο Ρουσσώ θεωρούσε πως εάν τον προσέγγιζε, θα εξασφάλιζε έναν σύμμαχο στην προσπάθειά του να αναγνωριστεί. Μάταια όμως. Ο Βολταίρος, εξαιρετικά φειδωλός στην απάντησή του, τηρούσε μια στάση σχεδόν απόλυτης αδιαφορίας.

Η πικρία του Ρουσσώ, για την απαξιωτική στάση του Βολταίρου, θα εκφραστεί στον ίδιο το Λόγο. Καταδικάζοντας την πολυτέλεια, την τρυφή και την μεγαλόσχημη ευγλωττία, ο Ρουσσώ επιτίθεται στον Βολταίρο. Δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια, άλλωστε, από την έκδοση του Κοσμικού, ενός ποιήματος με το οποίο ο Βολταίρος προσφέρει μια απολογία της πολυτέλειας. Ο Ρουσσώ, λοιπόν, απαντά στον Βολταίρο, καταδεικνύοντας την πολυτέλεια ως αιτία διαφθοράς των πολιτών. Η πολυτέλεια φθείρει και απονευρώνει την αγάπη προς την πατρίδα αλλά και τις στρατιωτικές αρετές. Ο Ρουσσώ αποκαλύπτει τον «αντίπαλό» του και μέσω αυτού επαναπροσδιορίζεται. Η γέννηση μιας νέας φιλοσοφικής προσωπικότητας έχει ολοκληρωθεί.



Eικαστικός λόγος



Το ζωντανό κριτικό βλέμμα του Starobinski αναζητεί με εταστική εμμονή τα πιο μύχια μοτίβα μιας σκέψης εν τω γίγνεσθαι. Ο Starobinski μοιάζει με μοναχικό φυσιοδίφη. Γεμάτος ενέργεια και ακατάβλητος άλλοτε σκαρφαλώνει στα θεόρατα δέντρα της Δυτικής σκέψης για να περιγράψει το τοπίο από ψηλά και άλλοτε, αναζητώντας τα κρυφά ξέφωτα διαφορετικών έργων, ιχνηλατεί τα μονοπάτια των πηγών, των μυστικών γεγονότων και των αχαρτογράφητων φιλοσοφικών σκέψεων. Ο λόγος του Starobinski είναι πρωτίστως εικαστικός: «Γράφω ώστε να δώσω να δουν (καταλάβουν), να αυξήσω την ορατότητα». Σε κάθε του έργο κρύβεται ένα ταξιδιωτικό ημερολόγιο γεμάτο εικόνες. Eνα ζείδωρο πνευματικό ταξίδι, για όποιον έχει την ευκαιρία να το παρακολουθήσει.

Βασίλης Μουρδουκούτας (πολιτικός επιστήμων), Η Καθημερινή, 3/8/2003