Ζαν Ζακ Ρουσώ. Η διαφάνεια και το εμπόδιο

O Jean Starobinski παρατηρεί και περιγράφει τις δομές που προσιδιάζουν στον κόσμο του Ζαν-Ζακ Ρουσώ και φέρνει στο προσκήνιο όχι μόνο τις αξίες του, την τάξη και τις προκατασκευασμένες ταξινομήσεις του, αλλά κυρίως την εσωτερική τάξη ή αταξία των κειμένων που κρίνει, τα σύμβολα και τις ιδέες σύμφωνα με τις οποίες οργανώνεται η σκέψη του μεγάλου φιλόσοφου. Το βιβλίο δεν περιορίζεται στα στενά όρια μιας βιογραφίας ή μιας εσωτερικής ανάλυσης, τα υπερβαίνει. Εστιάζει το ενδιαφέρον του στην εσωτερική εμπειρία και στον εξωτερικό κόσμο του Ρουσώ, αναδεικνύοντας τόσο τη λαχτάρα του συγγραφέα του Κοινωνικού συμβολαίου για επικοινωνία και "διαφάνεια" -και τη διάψευση αυτής της προσδοκίας- όσο και το "εμπόδιο" που του επιτρέπει να αναδιπλωθεί μέσα στην παθητική παραίτηση και στη βεβαιότητα για την αθωότητά του.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Σε αυτό το έργο ο Ελβετός φιλόλογος, κριτικός, ιστορικός των ιδεών και θεωρητικός της περιφερειακής ψυχαναλυτικής κριτικής Ζαν Σταρομπίνσκι δεν αναπαράγει τη βιογραφία του Ρουσό, ούτε όμως προβαίνει σε μια συστηματική έκθεση της φιλοσοφίας του. Ο μεγάλος κριτικός χρησιμοποιεί τη βιογραφία για να διεισδύσει στον πολύπλοκο θεωρητικό κόσμο του Ρουσό, αλλά συνάμα ξετυλίγει το νήμα της θεωρητικής σκέψης αυτού, για να αποκαλύψει το προσωπικό δράμα της ρουσοϊκής ψυχής. Το δράμα της ψυχής ενός φιλόσοφου που λαχταρά την επικοινωνία και τη διαφάνεια, τον οποίο όμως η αδιαφανής πλευρά της κοινωνικής πραγματικότητας οδηγεί στην αποξένωση. Ο συγγραφέας αυτού του πολύ σημαντικού έργου οργανώνει και παρουσιάζει το υλικό που μετατρέπει τον μοναχικό αλλά φυσικά ελεύθερο άνθρωπο σε φιλόσοφο της διεφθαρμένης κοινωνικότητας.

Ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου αισθάνεται σαν να παρακολουθεί μια συναρπαστική ταινία με πρωταγωνιστή τον Ζαν Ζακ Ρουσό και σκηνοθέτη τον Ζαν Σταρομπίνσκι. Μια ταινία για τη ζωή του Ζαν Ζακ, το κλίμα της εποχής, τους έντονους ανταγωνισμούς και τις ιδιωτικές στιγμές που επηρεάζουν το κοινωνικό γίγνεσθαι. Ο συγγραφέας-σκηνοθέτης αυτής της ταινίας, σαν ένας άλλος Χίτσκοκ, εμφανίζεται ο ίδιος σ' αυτήν, αλλά, σε αντίθεση με τον γνωστό μετρ του τρόμου, κατέχει και ο ίδιος πρωταγωνιστικό ρόλο. Αναλαμβάνει να σπάσει τον κλοιό μοναξιάς που περιβάλλει τη ζωή του Ρουσό, συνοδεύοντάς τον στις πνευματικές περιπλανήσεις του και στις αγωνίες του μοναχικού του βίου. Είναι αυτός ο σκηνοθέτης-ηθοποιός που τραβάει τον πέπλο των κοινωνικών εμποδίων για να μας αποκαλύψει την πραγματική ζωή του μεγάλου στοχαστή.



Οι δύο ψυχές του Ζαν Ζακ



Πολλές φορές έχουμε διαβάσει ερμηνευτές του Ρουσό να τον παρουσιάζουν ως τον μεγάλο θεωρητικό της αποξένωσης. Ο Σταρομπίνσκι ξύνει κάτω από την επιφάνεια αυτής της μοναξιάς για να μας παρουσιάσει τις αιτίες της σύγκρουσης μεταξύ της διαφάνειας και του φαίνεσθαι. Μια σύγκρουση που προκαλεί τη μοναξιά. Ο Ρουσό πίστευε πως στον φυσικό άνθρωπο δεν υπάρχει αντίθεση μεταξύ της «στάσης της καρδιάς» και της «εξωτερικής συμπεριφοράς». Ο διαχωρισμός καρδιάς και συμπεριφοράς, είναι και φαίνεσθαι, αποτελεί το προπατορικό αμάρτημα του κοινωνικού ανθρώπου. Το κοινωνικό φαίνεσθαι που αποκρύπτει το είναι, αποτελεί την αιτία του κακού. Το κακό είναι μόνο κοινωνικό προϊόν.

Ούτε αυτή η παρατήρηση όμως θα αποτελούσε κάτι το πρωτότυπο στις πολλαπλές αναγνώσεις του έργου του Ρουσό. Αυτό που κάνει τη μελέτη του Σταρομπίνσκι ιδιαίτερα σημαντική είναι πως δεν σταματά στη διαπίστωση για την ασυμφωνία ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι του κοινωνικού ανθρώπου, αλλά προχωρά στην ανάλυση του τρόπου με τον οποίο ο ίδιος ο Ρουσό υφίσταται αυτή την ασυμφωνία. Ο Ρουσό του Πρώτου Λόγου περί των επιστημών και των τεχνών διαπιστώνει πως ο στοχασμός διαφθείρει, γιατί αυτός διασπά την αμεσότητα της ζωής του φυσικού ανθρώπου. Ο στοχασμός γεννά την έπαρση και οδηγεί στην πτώση. Ο φυσικός άνθρωπος που αναγκάζεται να στοχαστεί, χάνει αμέσως τον παράδεισο της καθαρής και άμεσης συναισθηματικότητας. Η διαφθορά βρίσκεται στον στοχαζόμενο και γεμάτο έπαρση κοινωνικό άνθρωπο.

Στο βιβλίο-ταινία του Σταρομπίνσκι ο αναγνώστης περιδιαβαίνει υπέροχους θεωριότοπους για να συναντήσει τις δύο ψυχές του Ρουσό. Γίνεται μάρτυρας της διαρκούς σύγκρουσης του Ζαν Ζακ με τον Ρουσό. Με τη μία ψυχή του, που είναι το έργο του, ο Ρουσό αναλαμβάνει να καταγγείλει τη διαφθορά. Με την άλλη ψυχή του ο Ζαν Ζακ, ως άνθρωπος που αγαπά τους άλλους ανθρώπους, πρέπει να αποκοπεί από τις δικές τους συνήθειες, πρέπει να εξέλθει της κοινωνίας για να επιστρέψει στην αμεσότητα, πρέπει να επιλέξει τη μοναξιά, αφού η κοινωνία επιλέγει τη διαφθορά. Αν η κοινωνία αντιτίθεται στη φύση, τότε ο φιλόσοφος θεωρεί πως έχει καθήκον να αντιταχθεί στην κοινωνία. Ο μεγάλος φιλόσοφος απομονώνεται από τους άλλους για να μπορέσει να μιλήσει στο όνομα της καθολικότητας. Ο Σταρομπίνσκι παρακολουθεί τον Ρουσό της Νέας Ελοΐζας, των Διαλόγων, των Ονειροπολήσεων και φυσικά των Εξομολογήσεων, τον λογοτέχνη Ρουσό, να καταγγέλλει έναν διεφθαρμένο κόσμο, στον οποίο μετέχει και ο ίδιος με τα θεωρητικά του έργα.

Ο Ρουσό βιώνει μια διπλή αντίφαση. Ως κριτικός της κοινωνίας είναι αναγκασμένος να χρησιμοποιήσει το στοχασμό για να καταγγείλει τη διαφθορά. Για την καταγγελία του χρησιμοποιεί την αιτία ως μέσο, δηλαδή τον στοχασμό, ο οποίος οδηγεί στην έπαρση. Αυτό όμως που τελικά απορρίπτει δεν είναι το κάθε έλλογο, αλλά εκείνο το αποχωρισμένο από τη συναισθηματική αμεσότητα έλλογο. Ο Σταρομπίνσκι (παρά τις αντίθετες γνώμες πολλών, οι οποίοι μάλλον δεν γνωρίζουν σε βάθος το έργο των διαφωτιστών) έχει απόλυτο δίκιο, όταν υποστηρίζει πως «ο αισθηματισμός δεν αντιτάσσεται στον ορθολογισμό του Διαφωτισμού. Απεναντίας, η νοητική αυθεντία του Λόγου και το ηθικό πρωτείο του συναισθήματος είναι εξίσου ιδεολογικά όπλα της προεπαναστατικής αστικής τάξης» (σελ. 275). Αυτό ακριβώς είναι το ηλεκτρικό ρεύμα που διαπερνά όλα τα πνευματικά και διανοητικά επιτεύγματα του αιώνα των Φώτων.



Ηθικές αξιώσεις και φιλοσοφικό εγώ



Ο Ρουσό πίστευε πως δεν εγκατέλειψε τα παιδιά του, δεν συγκρούστηκε με όλους τους μεγάλους στοχαστές του Διαφωτισμού, δεν άλλαξε τα θρησκευτικά του πιστεύω και τις πατρίδες του, απλώς παραγνώριζε και αδιαφορούσε για οτιδήποτε μπορούσε να σταθεί εμπόδιο στη διαφάνεια των προσωπικών του επιλογών. Αυτός ο Ρουσό προτίμησε να εξέλθει από την κοινωνία για να παραμείνει ωραία ψυχή. Πίστευε πως αν οι πράξεις του δεν έχουν ηθική δικαίωση, δεν μπορεί να είναι ένοχος ο ίδιος για καθήκοντα που επιβάλλονται από την ένοχη κοινωνία.

Ο Ρουσό του Σταρομπίνσκι με το συνολικό έργο και τη ζωή του δεν θα απαλλαγεί ποτέ από την ανάμειξή του με το κακό, αφού εξακολουθεί να γράφει. Αυτός ο Ρουσό αρνείται την κοινωνία, αφού αυτή είναι άρνηση της φύσης. Ταυτόχρονα όμως καθίσταται αιχμάλωτος αυτής της κοινωνίας, αφού η ματαιοδοξία και η επιδειξιομανία του δεν του επιτρέπουν να σταματήσει να συλλογίζεται και να γράφει.

Ο Σταρομπίνσκι απαντά αρνητικά στο ερώτημα αν ο Ρουσό αναζητεί στο θεωρητικό και λογοτεχνικό του έργο λύσεις κατά της αποξένωσης και της αδιαφάνειας του κοινωνικού φαίνεσθαι. Ο συγγραφέας απορρίπτει την εγελιανή ή τη μαρξιστική ανάγνωση, που θεωρεί πως το Κοινωνικό Συμβόλαιο αποτελεί την οριστική λύση στο πρόβλημα που δημιουργεί η μετάβαση από τη φυσική στην ανθρώπινη κοινωνία. Θεωρεί πως η κοινωνική συμφωνία δεν μπορεί να τοποθετείται μέσα στη γραμμή εξέλιξης του Δεύτερου Λόγου, αλλά σε μια διάσταση καθαρά κανονιστική και τοποθετημένη έξω από τον ιστορικό χρόνο.

Σύμφωνα όμως με άλλες αναγνώσεις, με τις οποίες συμφωνούμε περισσότερο, για τον Ρουσό η μετάβαση από την φυσική κατάσταση στην κοινωνική κατάσταση δεν σηματοδοτεί την απώλεια της ελευθερίας, αλλά τη μετάβαση από ένα είδος ελευθερίας σε ένα άλλο. Ο άνθρωπος στην κοινωνική κατάσταση (που από τον Δεύτερο Λόγο Περί Ανισότητας ακόμη θεωρείται μια κατάσταση χωρίς επιστροφή) χάνει τη φυσική του ελευθερία, αλλά κερδίζει την ελευθερία του πολίτη και την ασφάλεια της ιδιοκτησίας όσων κατέχει. Ο άνθρωπος στην κοινωνική κατάσταση θα είχε να κερδίσει πολύ περισσότερα απ' όσα στη φυσική, αν δεν τον υποβάθμιζαν οι καταχρήσεις του.

Ο Σταρομπίνσκι με το βιβλίο αυτό εκπληρώνει δύο μεγάλα καθήκοντα. Το πρώτο αφορά την αποτύπωση της εικόνας του μεγάλου φιλόσοφου μέσα από την περιδιάβαση της αυτοπροσωπογραφίας του. Ο Ρουσό με τις Εξομολογήσεις του εκφράζει τη νοσταλγία για την εποχή που το εγώ δεν είχε διασπαστεί σε είναι και φαίνεσθαι, αλλά και την απελπισία λόγω της αδιέξοδης προσπάθειάς του να συμφιλιωθεί με την εχθρική κοινωνία. Είναι δυστυχής γιατί δεν κατορθώνει να επιστρέψει στη φυσική ενότητα. Είναι όμως ταυτόχρονα ευτυχής γιατί γι' αυτόν το ουσιώδες δεν είναι το αντικειμενικό γεγονός, αλλά το συναίσθημα. Ο αυτοβιογραφούμενος Ρουσό είναι πλήρης συναισθημάτων.

Το δεύτερο μεγάλο καθήκον που φέρει σε πέρας ο συγγραφέας αυτού του έργου είναι η απεικόνιση της ενοχής της γραφής. Με έμμεσο τρόπο ο Σταρομπίνσκι μας λέει πως η γραφή και οι συγγραφείς δεν θα συμβιβαστούν με τον κόσμο της ενοχής, γιατί αναλαμβάνουν αυτοί την εκπροσώπηση της ενοχής. Η ενοχή είναι η ζωή τους, αθώα είναι μόνο η καθημερινότητα. Ο πνευματικός άνθρωπος πρέπει να στερηθεί όχι μόνα τα υλικά αγαθά της κοινωνίας αλλά και το αγαθό της άμεσης επικοινωνίας, αν θέλει να βοηθήσει την κοινωνία να χειραφετηθεί. Η ζωή του διανοούμενου είναι δουλεία. Μια δουλεία όμως γεμάτη πλούσια και ευτυχισμένα συναισθήματα, μια δουλεία που αναγκάζει τον Τζον Στιούαρτ Μιλ να φωνάζει πως είναι προτιμότερο να είναι κανείς «ανικανοποίητος Σωκράτης, παρά ένας ικανοποιημένος ηλίθιος».



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 21/07/2006