Ελιά η βιογραφία ενός δέντρου

Απ' όλα τα δέντρα που περιλαμβάνει η ελληνική χλωρίδα, κανένα δε μας εκφράζει όσο η ελιά. Νομίζεις πως το ελληνικό τοπίο είναι φτιαγμένο για το δέντρο αυτό. Μπορεί κι αυτό που γίναμε, αυτό που είμαστε, η γεύση μας, η ψυχοσύνθεσή μας, η νοημοσύνη μας, νάναι δημιουργήματα του πολύτιμου καρπού της .
Κανένα καρποφόρο στον τόπο μας δε ζωγραφίστηκε, δεν υμνήθηκε, δεν τραγουδήθηκε όσο το λιόδεντρο. Κι όμως φαντάζουν λιγοστά και μηδαμινά τα όσα έγιναν και ειπώθηκαν μπροστά στο πλήθος, τη σημασία του δέντρου και την έκτασή του στον ελλαδικό χώρο και μέσα στη φυσική ζωή του Έλληνα. Λέμε φυσική, γιατί η επίδρασή του στην πνευματική, την ψυχική ζωή θα πρέπει νάναι το ίδιο απέραντη.






ΚΡΙΤΙΚΗ



«Κι ύστερα ακόμα νάναι ελιές, και νάναι κυπαρίσσια, / σκυμμένα νάναι και το φως τ' αχνό να προσκυνάνε» λέει ο Λάμπρος Πορφύρας στην εξαίσια «Δέηση για την ψυχή του Παπαδιαμάντη», εισάγοντάς μας με τρόπο γοητευτικό στον μυστικό κραδασμό του ελληνικού τοπίου. Ενός τοπίου που είναι συνυφασμένο από καταβολής του με την παρουσία της ελιάς και των καρπών της, οι οποίοι συντροφεύουν το έθνος των Ελλήνων σε όλη τη μακραίωνη ιστορική διαδρομή του, δίνοντας την πρώτη ύλη για τη διατροφή αλλά και για την πνευματική του μεταρσίωση ­ το «ευεργετικό καρποφόρο» πρωταγωνιστεί όχι μόνο στην αρχετυπική προσφορά της θεάς Αθηνάς προς τους αυτόχθονες κατοίκους της Αττικής αλλά και στην ιδιαίτερα σημαντική τελετή της παρασκευής του Αγίου Μύρου, συνδέοντας τον μύθο και την αρχαιοελληνική παράδοση με την Ορθοδοξία.

Αυτό το ταπεινό προσφάι του λαού, το πιο φτωχικό, το πιο καθημερινό συμπλήρωμα της τροφής των απλών ανθρώπων, απορρόφησε την προσοχή της συγγραφέως του τόμου Τατιάνας Σταύρου (1899-1990) για τέσσερις ολόκληρες δεκαετίες (από το 1930 ως το 1970 περίπου). Θαύμαζε τη μακροβιότητα του δέντρου και την αντοχή του «να κρατά σ' όλα τα ενάντια», που «θυμίζει πολύ τον άνθρωπο στην πάλη του με το πεπρωμένο», πίστευε ότι περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο της ελληνικής χλωρίδας σφράγισε τη ζωή και τον ψυχισμό των Ελλήνων. Ετσι προέκυψε η «Ελιά», όπου εκτός από το γενικό μέρος που εξετάζει τη γέννηση του μύθου της στον μεσογειακό χώρο, τη σημασία της στην ορθόδοξη πίστη και το τελετουργικό της, τον ρόλο της στις λαϊκές γητειές και βασκανίες, ανθολογούνται έργα 69 ελλήνων συγγραφέων, δημοτικά τραγούδια, παροιμίες κτλ. καθώς και σύντομα χαρακτηριστικά αποσπάσματα από βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Επίσης στον τόμο περιλαμβάνονται ατόφια κεφάλαια από έργα του Δημητρίου Καμπούρογλου και ολόκληρο το αδημοσίευτο διήγημα της Υπατίας Δελή «Μια γυναίκα ξεκινάει για λάδι». Εκτός από την πλούσια εικονογράφηση, το βιβλίο της Σταύρου συμπληρώνει ένα πολύ ενδιαφέρον επιμύθιο εστιασμένο στην αγριελιά.

Αξίζει κανείς να σταθεί περισσότερο στο κεφάλαιο που αναφέρεται στην παρουσία της ελιάς στη λυρική μας ποίηση. Τη «μερίδα του λέοντος» έχει εδώ ο Κωστής Παλαμάς ­ παρατίθεται το αφιερωμένο στο ιερό δέντρο της Παλλάδος άσμα από το μικρό τομίδιο του «Υμνου της Αθηνάς» (1889) αλλά και η γνωστότατη, στις παλαιότερες ιδίως γενιές, «Εληά» του με τη συγκινητική επωδό «είμαι η εληά η τιμημένη». Ο Αρίστος Καμπάνης είναι παρών με το ποίημα «Εγώ κ' ένα δέντρο» ενώ ο Κάλβος με τον «Υμνο εις ελαίαν». Ακολουθεί ο ορμητικός ποταμός του Αγγελου Σικελιανού με αποσπάσματα από τον «Λυρικό βίο» ενώ ο Λορέντζος Μαβίλης έχει κι εκείνος μια «Ελιά» να παρουσιάσει (στο σονέτο του αυτό έκλεισε όλη τη μελαγχολία του για το αναπότρεπτο τέλος: «Στην κουφάλα σου εφώλιασε μελίσσι, / γέρικη ελιά, που γέρνεις με τη λίγη / πρασινάδα, που, ακόμα σε τυλίγει / σα νάθελε να σε νεκροστολίση»). Οπως άλλωστε και ο Ιωάννης Πολέμης ­ πιο κοντά στα γήινα και στα γαληνά και στα χθαμαλά εκείνος: «Γλαυκόφυλλη η ελιά τον ήσκιο απλώνει / στο φουντωμένο κλήμα· πού και πού / το ψηλαφούν οι χαμηλοί της κλώνοι / γερμένοι από το βάρος του καρπού. / Αντίκρυ, σκοτεινό το ερημοκλήσι / με πόθο και μ' αγάπη τη θωρεί, / γιατί το καντηλάκι, πούχει σβήσει, / το φως του απ' τον καρπό της καρτερεί».



ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-10-2001