Γράμματα στον Λώρενς Ντάρελ. 1961-1982

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τι γνωρίζει ο Ελληνας αναγνώστης για τον Θεόδωρο Στεφανίδη -ιατρό ακτινολόγο το επάγγελμα; Περίπου τίποτα - μια και τα βιβλία του, γραμμένα στα αγγλικά, δεν έχουν μεταφραστεί στη γλώσσα μας. Το ίδιο και οι πάμπολλες μελέτες ή (τουλάχιστον) οι περισσότερες από αυτές. Στον τόμο που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τίτλο Γράμματα στον Λώρενς Ντάρελ [1961-1982], η μεταφράστρια και επιμελήτρια του βιβλίου Βαρβάρα Παπασταύρου-Κορωνιωτάκη μνημονεύει στην «Εργογραφία» είκοσι πέντε, λογοτεχνικούς κυρίως, τίτλους. Ο αριθμός των ιατρικών, φυσιογνωστικών, αστρονομικών και λοιπών μελετών του Στεφανίδη παραμένει άγνωστος. Μερικές έχουν, πάντως, δημοσιευθεί σε ελληνικά επιστημονικά περιοδικά.

Ο Θεόδωρος Στεφανίδης γεννήθηκε το 1896 στην Ινδία από Ελληνες γονείς - η μητέρα του το γένος Ράλλη, ο πατέρας του βαμβακέμπορος από τη Σμύρνη. Η κ. Ελένη Παπανικολάου έχει καταρτίσει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον (πολύπλοκο και πολύκλαδο) γενεαλογικό δέντρο της οικογένειας Στεφανίδη, η οποία το 1907 εγκαταστάθηκε μονίμως στην Κέρκυρα.

Ο Στεφανίδης σπούδασε Ιατρική στο Παρίσι, επέστρεψε στην Κέρκυρα, όπου εγκατέστησε ακτινολογικό εργαστήριο και άρχισε, παράλληλα με την Ιατρική, συστηματικές έρευνες με αντικείμενο τη φυσιογνωσία και βιολογία (όπου η προσφορά του υπήρξε άκρως αξιόλογη), ενώ καλλιεργούσε και το ιδιαίτερο πάθος του για την αστρονομία. Ελαβε μέρος και στους δύο παγκοσμίους πολέμους, από όπου δεν παρέλειψε να καταγράψει τις εντυπώσεις του: η εμπειρία του από τη συμμετοχή του στη Μάχη της Κρήτης (όπου υπηρέτησε ως υγειονομικός αξιωματικός του βρετανικού στρατού) αποτέλεσε το υλικό του βιβλίου του Climax in Crete (1946) - βιβλίο που, μαζί με τις μεταφράσεις στα αγγλικά ποιημάτων του Παλαμά (χρονοβόρες προσπάθειες με τον Γιώργο Κατσίμπαλη), πρέπει να αποτελεί μία από τις κύριες λογοτεχνικές του προσφορές. Δυστυχώς, το βιβλίο αυτό δεν έχει μεταφραστεί και κυκλοφορήσει στα ελληνικά - με αποτέλεσμα τα Γράμματα στον Λώρενς Ντάρελ να βρίσκουν τους αναγνώστες απροετοίμαστους και μάλλον αμήχανους.

Ο Θεόδωρος Στεφανίδης μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου εγκαταστάθηκε μονίμως στο Λονδίνο, όπου και πέθανε το 1983.

Το 1935 ο Στεφανίδης συναντήθηκε στην Κέρκυρα με τον Λώρενς Ντάρελ (είκοσι τριών ετών τότε) και υπήρξε ο μέντοράς του, όταν ο τελευταίος εγκαταστάθηκε στο νησί. Χάρις στον Στεφανίδη και στο υλικό που εκείνος του παραχώρησε, ο Ντάρελ (ο ρόλος του οποίου φαίνεται σήμερα μάλλον σκοτεινός...) έγραψε το βιβλίο που τον κατέστησε γνωστόν, δηλαδή Το νησί του Πρόσπερου. Το ίδιο, περίπου, συνέβη και με τον αδελφό τού Λώρενς, τον Τζέραλντ: εκείνος, τουλάχιστον, αφιέρωσε με γενναιοφροσύνη το έργο του Birds, Beasts and Relatives στον Στεφανίδη - τον οποίον κυρίως μνημονεύει στο (γνωστότερο) βιβλίο του Η οικογένειά μου και άλλα ζώα.

Εκτός από τους αδελφούς Ντάρελ, είναι συχνές οι εγκωμιαστικές αναφορές στον Στεφανίδη και από πολλούς άλλους συγγραφείς: τον Henry Miller, τον Antony Beevor, τον Εντμοντ Κήλυ, τον Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Μάικλ Χάαγκ, τον Αλαν Κλαρκ.

Το βιβλίο Γράμματα στον Λώρενς Ντάρελ [1961-1982] είναι μια δίγλωσση έκδοση στα ελληνικά και τα γαλλικά, προφανώς γιατί οι επιστολές αυτές του Στεφανίδη απόκεινται στη «Βιβλιοθήκη Laurence Durrel», στο Πανεπιστήμιο Paris Χ. Στην έκδοση περιλαμβάνονται 35 γράμματα (από ένα σύνολο 65 επιστολών), μεταφρασμένα από τα αγγλικά σε ζωντανή και ρέουσα γλώσσα από την επιμελήτρια του τόμου.

Επειδή ο Στεφανίδης ήταν ακριβής και ουσιαστικός στις παρατηρήσεις του και εξαντλητικός στις περιγραφές του, τα γράμματά του προς τον Λώρενς Ντάρελ αποκτούν πολλαπλό ενδιαφέρον: όχι μόνο για τις καταγραφές και καταθέσεις του περί την πανίδα και τη χλωρίδα της Κέρκυρας, τις κριτικές και ερμηνευτικές του καταδύσεις σε ένδοξα και κλασικά λογοτεχνικά έργα, τις αστρονομικές του αναφορές, τις επίμονες υδροβιολογικές του έρευνες κ.ά. - αλλά γιατί τα γράμματα διατρέχονται από μια υπόγεια αφηγηματική αρετή, μια αρετή που προσφέρει αναγνωστική απόλαυση κι εκείνη την κρυμμένη σαγήνη της επιστολιμαίας πεζογραφίας.

Χαρακτηριστικό της επίμονης και συνεπούς ερευνητικής του ενασχολήσεως είναι ένα απόσπασμα από επιστολή του στον Ντάρελ στις 26/8/1961. Ο Στεφανίδης βρίσκεται στην Κέρκυρα, και γράφει:

«Οι υδροβιολογικές μου μελέτες πάνε θαυμάσια. Επισκέφτηκα μέχρι τώρα 171 από τις παλιές μου λιμνούλες, στέρνες και γούρνες. Μερικές στέγνωσαν εξ αιτίας του καλοκαιριού, άλλες όμως απέδωσαν αρκετά ενδιαφέρον υλικό... Δύσκολα μπορώ να πιστέψω ότι πέρασαν ήδη περισσότερα από 21 χρόνια από τότε που τις είχα πρωτοδεί...»

Είναι αυτονόητο το πάθος του Στεφανίδη για τα μικροσκόπια, για τα οποία μιλάει στις επιστολές του με έναν ενθουσιασμό σχεδόν παιδικό:

«Την περασμένη εβδομάδα, Παρασκευή και Σάββατο, οργανώθηκε με μεγάλη επιτυχία Εκθεση Μικροσκοπίων από τον Ομιλο Quekett, για τα 100 χρόνια από την ίδρυσή του, στο Σέντραλ Χωλ του Γουστμίνστερ. Υπήρχαν μικροσκόπια που χρονολογούνταν από το 1640 - υποτυπώδη στην κατασκευή τους, αλλά με πλούσια διακόσμηση: Χερουβείμ να παίζουν τρομπέτα και άλλα τέτοια...»

Και σε άλλη, μεταγενέστερη επιστολή του δεν παραλείπει να εκφράσει τις ανησυχίες του:

«Τα περισσότερα καταστήματα με μικροσκόπια έχουν εξαφανιστεί από το Λονδίνο...»

Ο ίδιος ο Θεόδωρος Στεφανίδης φαίνεται να έχει κι έναν άλλον, κρυφό καημό, στον οποίο και επανέρχεται κάθε τόσο: έγραφε ποιήματα, στα αγγλικά, αλλά δεν έβρισκε εκδότη. Σε μια επιστολή του (5/6/64) αναφέρει:

«Τίποτα καινούργιο για εμένα, πέρα από το ότι δέχτηκα πισώπλατα την 88η μαχαιριά... Από την άλλη πλευρά, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας στη Γενεύη, το Πανεπιστήμιο Manitoba και ο Ολωφ Λιούγκστρομ από τη Στοκχόλμη μου ζητούν όλοι αντίγραφα από τις βιολογικές μου μελέτες, κάτι που δεν με ενδιαφέρει ιδιαίτερα».

Δεν γνωρίζουμε για ποιες ακριβώς βιολογικές μελέτες πρόκειται - και είναι κρίμα! Από τις επιστολές μπορεί να εικάσει κανείς μερικά πράγματα, αλλά αυτά δεν αρκούν. Σε ένα του γράμμα, στις 26/6/1962, γίνεται πιο σαφής, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά ένα κεφάλαιο των ερευνών του για την ελονοσία: οι υγειονομικές αρχές της Αθήνας του είχαν ζητήσει παλαιότερα να στείλει από την Κέρκυρα όπου ζούσε κι εργαζόταν μερικά δείγματα από προνύμφες ενός συγκεκριμένου είδους κουνουπιού, τα αβγά του οποίου (όπως και οι προνύμφες) βρίσκονται στο νερό που λιμνάζει στις κουφάλες των δέντρων. Ο Στεφανίδης θα ανταποκριθεί αμέσως και, μέσα σε έναν μήνα, θα εξετάσει γύρω στις 5.000 δέντρα...

Ηταν, λοιπόν, γνωστός για το αντικείμενο και τη σοβαρότητα των ερευνών του. Αλλωστε, το 1939, είχε αποσταλεί στην Κύπρο με υποτροφία του Ιδρύματος Ροκφέλερ, προκειμένου να ασχοληθεί με την ελονοσία.

Αυτό το μεγάλο κεφάλαιο των ερευνών του Στεφανίδη για την ελονοσία παραμένει ουσιαστικά άγνωστο στη σημερινή επιστημονική κοινότητα του τόπου μας.

Ισως η πιο αποκαλυπτική επιστολή για τη βαθύτατη παιδεία του Στεφανίδη και το εύρος των γνώσεών του είναι εκείνη της 22ας Απριλίου 1965, που φέρεται στο βιβλίο υπό τον αριθμό 14. Σχολιάζοντας, εκεί, το βιβλίο του Ernie Bradford Ulusses Found, εκθέτει με σαφήνεια λεπτομερείς και ενδελεχείς παρατηρήσεις για τον Ομηρο, για το ελληνικό καΐκι, το κρασί, για το αστέρι που στις μέρες του Οδυσσέα βρισκόταν κοντά στον Βόρειο Πόλο, την τοποθεσία όπου ο Οδυσσέας αντιμετώπισε τους Λαιστρυγόνες, την ποικιλία των φυτών, τα οποία φέρονται υπό το όνομα Μόλυ, για την τοπογραφία της Κέρκυρας, της Μάλτας και του κόλπου Ερμονες, τη Γαρίτσα, την αρχαία πόλη της «Κόρκυρας», την παλιά κατοικία της οικογένειας Θεοτόκη, τον κόλπο Σιδάρι, τα χωριά Πέλεκας, Χλωμός, Αγιος Ματθαίος, το Δημαρχείο, τον Αγιο Σπυρίδωνα κ.λπ.

«...Κατά σύμπτωση (γράφει ο Στεφανίδης), εδώ στον κήπο του Λαβράνου υπάρχει μία Sequoia semper Virens, καλιφορνέζικη σεκόια σε κόκκινο χρώμα, την οποία φύτεψα το 1934 και που τώρα έφτασε τα 45 πόδια σε ύψος...»

Αραγε, αυτή η σεκόια του Στεφανίδη επιζεί στις μέρες μας;



ΗΛΙΑΣ Χ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/03/2007