Περιδιαβάζοντας VI

ΚΡΙΤΙΚΗ



Συνεχίζοντας την περιδιάβασή του στους όχι πάντα ευδιάβατους, κεντρικούς ή περιφερειακούς, δρόμους της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ο ποιητής, πεζογράφος, κριτικός και πανεπιστημιακός δάσκαλος Κώστας Στεργιόπουλος φανερώνει, για μία ακόμα φορά, την κριτική και φιλολογική του οξυδέρκεια και επάρκεια, που, συνυφασμένες με την ποιητική του αισθαντικότητα, συμβάλλουν στο «άνοιγμα» της κατάλληλης, κάθε φορά, οπτικής γωνίας, από την οποία εξετάζονται σημαντικά, σημαδιακά, παραμελημένα ή απλώς ιδιότυπα ζητήματα και πρόσωπα της λογοτεχνίας μας. Γιατί ο Κώστας Στεργιόπουλος δεν είναι «δέσμιος» των μεγάλων ή των βαρύγδουπων ονομάτων που, δικαίως ή αδίκως, θεωρούνται σταθμοί στην εξέλιξη της ποίησης ή της πεζογραφίας. Με την πεποίθηση ότι οι διάφορες, κατά περιόδους, κορυφώσεις δεν πραγματοποιήθηκαν εική και ως έτυχε, αλλά υπήρξαν απόρροια κοινωνικών, ιστορικών, πνευματικών κ.λπ. συγκυριών και ζυμώσεων, για τη δημιουργία των οποίων χρειάστηκε να «δράσουν» και να «θυσιαστούν» πολλοί, προβεβλημένοι και αφανείς ήρωες, σαν διακατεχόμενος από ένα αίσθημα φιλολογικής και «συναδελφικής» δικαιοσύνης, δεν διστάζει να καταπιαστεί και με τους δεύτερους, φωτίζοντας πτυχές της ζωής και του έργου τους και αναγνωρίζοντας τη μεγαλύτερη ή μικρότερη συμβολή του καθένα απ' αυτούς στην εξέλιξη της λογοτεχνίας μας.


Με πλήρη επίγνωση των σταθερών αλλά και των διαχεόμενων ορίων, καθώς και των διαφορών, ανάμεσα στην κριτική της λογοτεχνίας και τη γραμματολογία, ανάμεσα στη λογοτεχνική και τη φιλολογική κριτική, κι έχοντας αποδώσει (στο κείμενό του με τον τίτλο «Η φύση της κριτικής κι ένας ορισμός του κριτικού») με ακρίβεια το πορτρέτο του ιδανικού κριτικού (ο οποίος πρέπει να είναι «αγαθός», «έμπειρος στο αναγιγνώσκειν», αλλά και να ξέρει να γράφει), επιχειρεί τις προσεγγίσεις του σε κυρίαρχα και δευτερεύοντα πρόσωπα και ζητήματα της νεοελληνικής και της σύγχρονης λογοτεχνίας. Προσεγγίσεις που πραγματοποιεί συνδυάζοντας τις ευρύτατες γραμματολογικές γνώσεις του με τα, επισημασμένα από τον ίδιο, σταθερά γνωρίσματα της λογοτεχνικής και της φιλολογικής κριτικής, εμπλουτισμένα, διαπερασμένα από την ακατασίγαστη αγωνία που τον διακατέχει και ως πρωτογενή δημιουργό. Και θα έπρεπε να επισημάνω σ' αυτό το σημείο ότι η λογοτεχνική του ιδιότητα, αυτή του ποιητή και του πεζογράφου, τον καθορίζει μόνον υφολογικά και τον προδιαθέτει, ώς ένα σημείο, στην επιλογή των θεμάτων του (είναι φανερή η ιδιοσυγκρασιακά προσδιορισμένη «αδυναμία» του για τους συμβολιστές, καθώς και για τους νεορομαντικούς και νεοσυμβολιστές του μεσοπολέμου), καθόλου, όμως, δεν αναστέλλει, ούτε μειώνει την αντικειμενικότητά του.


Με αυτά τα δεδομένα, στο πρώτο από τα τρία τμήματα του τόμου («Γραμματολογικά και άλλα») καταπιάνεται με το χαρακτήρα και τον καθορισμό των ορίων της Αθηναϊκής Σχολής, επισημαίνοντας, εμφαντικά, εκτός από το μεγαλοϊδεατισμό και την προγονοπληξία που χαρακτήριζε τη σκέψη και το έργο των εκπροσώπων της, το ρομαντισμό τους. Η επιβίωση του οποίου επί μακρόν, ακόμα και μετά την εμφάνιση της «γενιάς του 1880» (οι εκπρόσωποί της, ανάμεσα σ' αυτούς και ο Παλαμάς, παρά τις περί του αντίθετου διαβεβαιώσεις τους, δεν μπορούν να αποβάλουν τις ρομαντικές καταβολές τους), δυσχεραίνει τις σίγουρες χρονικές οριοθετήσεις· γι' αυτό και η Α' Αθηναϊκή Σχολή, μολονότι ξεκίνησε το 1830 από τους καθαρευουσιάνους ρομαντικούς, συνεχίστηκε για εκατό ακόμα χρόνια, ώς την εμφάνιση της γενιάς του '30, δημιουργώντας την αθηναϊκή ποιητική παράδοση, που κύριο γνωρισματικό της στοιχείο είχε έναν φανερό ή υποβόσκοντα ρομαντισμό. Στο πρώτο, πάντα, τμήμα του βιβλίου ο Κώστας Στεργιόπουλος παρεμβαίνει δραστικά, επιχειρώντας πρωτότυπες και τολμηρές τομές στην ολισθηρή έκταση που καλύπτει η «ανανεωμένη ποιητική μας παράδοση»· πρόκειται για μία έκταση την οποία όχι μόνο γνωρίζει πολύ καλά, αλλά αισθάνεται γι' αυτήν και μία, θα τολμούσα να πω, συναισθηματική δέση, κάτι που φαίνεται όταν, αναφερόμενος στους νεορομαντικούς και τους νεοσυμβολιστές ποιητές του Μεσοπολέμου -Φιλύρα, Λαπαθιώτη, Ουράνη, Καρυωτάκη, Αγρα, Παπανικολάου κ.ά.-, με λόγο ελαφρώς φορτισμένο συναισθηματικά και φιλολογικά αποδεικτικό, τους αναγνωρίζει την ανανεωτική τους προσπάθεια, που, εντέλει, απέβη αφετηρία για νέες τάσεις και νέους προσανατολισμούς, όπως αποδείχτηκε τη δεκαετία 1930-1940. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ακόμα: α) Οι προσεγγίσεις που επιχειρεί στην αφηγηματική μας πεζογραφία τής, από πολλές απόψεις, σημαίνουσας περιόδου 1880-1900, οπότε, με την ανάπτυξη της ηθογραφίας, την ενδυνάμωση της δημοτικής και την πλήρωση των απαραίτητων κοινωνικών και πολιτισμικών προϋποθέσεων, «στερεώνονται οι βάσεις της αφηγηματικής μας παράδοσης και αναπτύσσονται, ομοιόμορφα και ισόρροπα, όσα χαρακτηριστικά θα τροφοδοτήσουν τα μετέπειτα ρεύματα του αισθητισμού, του συμβολισμού, αλλά και τη λογοτεχνία με κοινωνικές θέσεις και προθέσεις». β) Ο τρόπος με τον οποίο επισημαίνει την ιδιομορφία της λογοτεχνικής παραγωγής της Θεσσαλονίκης και η αναζήτηση των βαθύτερων αιτίων αυτής της ιδιομορφίας, που του επιτρέπει να κάνει λόγο για την ύπαρξη Σχολής («Σχολή Θεσσαλονίκης»), όχι με την έννοια ενός αισθητικού κινήματος, αλλά με αυτήν της ιδιοτυπίας, της ιδιομορφίας του κλίματος, με χαρακτηριστικό της γνώρισμα την εσωστρέφεια και τον εσωτερικό διάλογο. γ) Ο διαχωρισμός που επιχειρεί των όρων «γενιά» και «σχολή», με παράλληλη επισήμανση του ενδεχομένου της αυθαιρεσίας αυτού του διαχωρισμού, τον οποίο, όμως, θεωρεί απαραίτητο για την πραγματοποίηση μιας γραμματολογικής και κριτικής ταξινόμησης και δ) Τα όσα παρατηρεί και καταθέτει, θέλοντας να προασπίσει την ανεξιγλωσσία στη λογοτεχνία, εναντιωνόμενος στο ενδεχόμενο του περιορισμού της λογοτεχνικής γλώσσας στα έτοιμα καλούπια ενός άκαμπτου γλωσσικού κανόνα.


Από τα κείμενα της δεύτερης ενότητας («Για δικούς μας και ξένους») ξεχωρίζουν τα όσα περιεκτικά -και συμπληρωματικά- καταθέτει για τον Moreas, τον Pirandello, τον «επικούρειο» Ξενόπουλο, τον Βάσο Δασκαλάκη, τον Ελληνα «poete maudit» Μήτσο Παπανικολάου. Περισσότερο, όμως, ξεχωρίζουν τα όσα επισημαίνει για την εξέλιξη της ποιητικής γλώσσας του Καρυωτάκη· το πώς, από την ωραιοποίηση του πόνου και της μελαγχολίας των δύο πρώτων συλλογών του, όσο η ποίησή του γίνεται προσωπικότερη, θωρακίζεται με λογιότερο γλωσσικό σώμα· οι λέξεις και οι εκφράσεις του σκληραίνουν και ο ίδιος λειτουργεί ποιητικά «κρατώντας το ισοζύγιο ανάμεσα στη ρομαντική και τη ρεαλιστική φρασεολογία, ανάμεσα στους τύπους της δημοτικής και τους δανεισμένους από την καθαρεύουσα».


Από τα κείμενα της τρίτης και τελευταίας ενότητας («Επίμετρο») ξεχωριστή θέση κατέχει το θαυμάσιο κείμενο-μαρτυρία του συγγραφέα για τον Τέλλο Αγρα («Ο Τέλλος Αγρας από πιο κοντά»)· ένα κείμενο βιωματικό, ζυμωμένο με μνήμες μιας τρυφερής ηλικίας και μιας τραυματικής εποχής, όπως ήταν αυτή της Κατοχής, που δημιουργεί την πικρή αίσθηση μιας λησμονημένης και ανασυρμένης από τα βάθη του χρόνου φωτογραφίας. Οσο για το κείμενο-απάντηση σε έρευνα του περιοδικού «Νέα Πορεία» (2001), οφείλω να πω ότι με παραξένεψε η τόσο απροκάλυπτα επιφυλακτική, για να μην πω αρνητική και, ας μου επιτραπεί ο χαρακτηρισμός, απρόσμενα μικρόψυχη, στάση του Κώστα Στεργιόπουλου για τη «γενιά του '70». Οι εκπρόσωποί της, λέει, «είχαν μόνο ξεκίνημα "θορυβώδες". Οχι και ανάλογη με το ξεκίνημά τους άνοδο και ακμή. Για τούτο, εκτός από μεμονωμένες ατομικές περιπτώσεις, δεν εξελίχθηκαν οι περισσότεροι από ένα σημείο και πέρα, και η συμβολή τους και ο ρόλος τους σταμάτησαν εκεί». Οσο για τις ανονομάτιστες «μεμονωμένες εξαιρέσεις» που επικαλείται, ίσως για να απαλύνει τις εντυπώσεις, πολύ φοβάμαι ότι λειτουργούν, εντέλει, ως επιβεβαίωση του κανόνα-πορίσματός του ότι η «γενιά του '70» βρίσκεται στο επίκεντρο των λογοτεχνικών μας πραγμάτων για βιολογικούς και όχι για ουσιαστικούς δημιουργικούς λόγους.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/02/2005